Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Abdulazizxon madrasasi

Buxoro - Abdulazizxon madrasasi

Buxoro shahridagi me’moriy yodgorliklardan biri bo‘lgan Abdulazizxon madrasasi ashtarxoniylarning beshinchi vakili Abdulazizxonning buyrug‘i bilan me’mor Mimxoqon ibn Xo‘ja Muhammadamin tomonidan 1652-yilda qurilgan. U o‘rta asrlarning songgi bosqichiga mansub bo‘lib, Buxorodagi Ulug‘bek madrasasi qarshisida qurilgan.

Uning qurilishiga homiylik qilgan Buxoro xoni Abdulazizxon (1614-yil Balx – 1681-yil Makka) Nodir Muhammadxonning katta o‘g‘li bo‘lgan. 1626-yildan Xuttalon hokimi, 1630-yildan esa Balxning g‘arbiy tumanlari hokimi fazifasida faoliyat yuritgan. 1645-yildagi fitna natijasida Buxoro xonligi taxtini egallagan. Abdulazizxon markaziy hokimiyatni mustahkamlashga harakat qilgan, mamlakat obodonchiligiga birmuncha hissa qo‘shgan. Buxoroda ko‘pgina muhtasham binolar qurdirgan (Abdulazizxon madrasasi va b.).

Madrasa tuzilishi oddiy va hujralari ikki oshyonli. Katta peshtoq nafis va nodir koshinkori naqshlar bilan ziynatlangan. Islomiy naqshlar qatorida afsonaviy jonivorlar tasviri ham berilgan. Madrasa hujralari, ayniqsa, janubiy ayvon peshtoqi turli-tuman naqshlar bilan bezatilgan. Gumbaz shipining ganchli muqarnaslari orasida islimiy naqshlar va zarhal bezagi bor. Naqshlar, asosan, moviy rang bo‘yoqlar bilan chizilgan. Asosiy o‘lchami: atrof aylanasi 50×67 m., hovli — 28×35 metr bo‘gan. Madrasa XVII asrda Buxoro mahobatli me’morchiligining yetuk namunasidir.

Bugungi kunda madrasa hovlisida sayyohlar uchun milliy musiqa va folklor tomoshalari ko‘rsatiladi. Shimoliy-sharqiy burchagidagi miyonsaroyda Buxoro yog‘och o‘ymakorligi namunalaridan iborat ko‘rgazma tashkil etilgan. O‘zbekiston hukumati tomonidan berilayotgan e’tiborga to‘xtaladigan bo‘lsak, 1997-yil Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan Buxoro shahridagi barcha me’moriy inshootlar qatorida Abdulazizxon madrasasi ham qayta ta’mirdan chiqdi va UNESCO tashkilotining Butun Jahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritildi.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Abdullaxon madrasasi

Buxoro - Abdullaxon madrasasi

Abdullaxon madrasasi Buxoro xoni Abdullaxon II tomonidan bunyod etilgan. U (to‘liq ismi: Abdulla ibn Iskandarxon ibn Jonibek sulton ibn Xoja Muhammad ibn Abdulxayrxon) (1534, Miyonqol, Ofarinkent qishlog‘i – 1598, Samarqand, Buxoro yaqinidagi Bahouddin majmuasiga dafn etilgan) o‘zbek davlatchiligi tizimidagi Buxoro xonligining shayboniylar sulolasidan chiqqan eng yirik hukmdori (1583-1598), davlat arbobi, sarkarda, ilm-fan, ma’rifat, madaniyat homiysi. Bobosi Jonibek sulton Karmana va Miyonqol hokimi bo‘lgan. Otasi Iskandar sulton o‘g‘li tug‘ilgan paytda Ofarinkentni, keyinchalik Karmanani boshqargan. Abdullaxon II Shayboniyxon vafotidan keyin parchalanib ketgan mamlakat hududini qayta birlashtirish, markaziy davlat hokimiyatini mustahkamlash uchun yoshlik chog‘idan qattiq kurash olib borgan. Uning hukmronligi davrida Buxoroda ilm-fan, san’at, shaharsozlik, adabiyot va shu kabi sohalar gullab-yashnadi.

Abdullaxonning butun hukmronlik davri tinimsiz urushlarda kechdi. 1574-yil Balxni, 1578-yili Samarqandni, 1583-yil Toshkent va Farg‘onani, 1584-yili Badaxshonni, 1595-yili Xorazmni zabt etadi va o‘z davlati tarkibiga qo‘shib oldi. Abdullaxon II davrida mamlakat hududi Qashqardan Orol va Kaspiy dengizlari sohillarigacha, Turkiston va Sayramdan Xurosonning sharqiy qismigacha bo‘lgan yerlardan iborat edi. Markazlashgan davlat tashkil etilgach, mamlakatda ilm-fan va madaniyat rivojlandi.

Abdullaxon madrasasi xonlikdagi eng yirik ma’rifat maskani sifatida bunyod etilgan. Uning qurilishi o‘rta asrlarning so‘nggi davrida, ya’ni 1588-1590-yillarga to‘g‘ri keladi.

Me’moriy obidaning qurilishida xom va pishgan g‘isht, loy, taxta, maxsus “qir” qotishmasi va shu kabi mahsulotlardan foydalanilgan. Me’moriy obidaning umumiy ko‘rinishi haqida gapiradigan bo‘lsak, hovli atrofini ikki oshyonli hujralar o‘rab turadi. Har ikki tomonida baland peshtoq joylashgan. Peshtoqlar orqali ichkari xonalar va xonaqohga o‘tiladi. Madrasaning katta peshtoqi janubga qaragan. Peshtoq qanotlari va guldastalar sirkor bezaklar bilan pardozlangan. Darvozadan o‘tib, ikki yonidagi katta xonalar – darsxona va masjidga kiriladi.

Me’moriy obida Sharq an’analarini o‘zida mujassamlashtirgan, gubazli uslubda, bezaklar qo‘llanilgan holda qurilgan. Modarixon madrasasi bilan birgalikdagi ko‘rinishi “qo‘sh” uslub namunasi hisoblanadi. Madrasa darvozasi xotamkori uslubining noyob namunasi – girrix shaklli mayda yog‘och parchalaridan terilgan. Me’moriy obidaning o‘ziga xos tomonlaridan biri shundaki, tuzilishi odatdagi madrasalardan ancha farq qiladi. Madrasa o‘z ro‘parasidagi Modarixon madrasasiga qarab biroz egilgan holatda qurilgan. Modarixon madrasasi Abdullaxonning onasiga atab qurilganligini hisobga olsak, o‘ziga xos onaga hurmat ramzidir. Abdullaxon davri me’morchiligining yetuk namunasi bo‘lgan bu madrasa Buxoro me’morchiligining XVI asrda erishgan barcha ijodiy yutuqlarni namoyish etadi.

Abdullaxon madrasasi bugungi kundagi holati haqida gapiradigan bo‘lsak, 1997-yil Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan Buxorodagi barcha me’moriy inshootlar qatorida Abdullaxon madrasasi ham qayta ta’mirdan chiqdi. Hozirda O‘zbekistonning turli joylaridan Buxoroga tashrif buyurgan sayyohlar va chet elllik turistlar diqqat-e’tiboridagi sayirgohga aylangan.

Me’moriy obida UNESCO tashkilotining Butun Jahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritildi. Haligacha chet el sayyohlarining diqqat-markazida. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2000-yil 30-avgustda qabul qilingan “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida”gi qonuni me’moriy inshoot muhofazasining o‘ziga xos huquqiy kafolatidir.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Abduxoliq G‘ijduvoniy maqbarasi

Buxoro - Abduxoliq G‘ijduvoniy maqbarasi

XV asr. 1103 yilda G‘ijduvon shahrida tavallud topgan buyuk tasavvuf va sofiylik tariqati shayxi Abduxoliq G‘ijduvoniy hazratlari sharafiga bag‘ishlab 1433 yilda Mirzo Ulug‘bek tomonidan Hazrat qabrlarining qibla tomonida muhtasham madrasa qurdirilgan. Madrasaning tashqari qismida, hazrat maqbarasi yonida quduq, chillaxona va minora ham bunyod etilgan. Hazrat xalq orasida “Xojayi jahon” nomi bilan mashhur tasavvufga oid bir qancha asarlar muallifidir.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tashabbuslari bilan buyuk alloma Abduxoliq G‘ijduvoniyning 900 yillik yubileyi o‘tkazilishi munosabati bilan 2003 yilda G‘ijduvon shahri markazi xamda Abduxoliq G‘ijduvoniy me’moriy majmuasi qayta ta’mirlandi va atrof hududlari obodonlashtirildi. Mirzo Ulug‘bek tomonidan qurdirilgan madrasa ta’mirdan chiqdi. Ansambl atrofi ko‘kalamzorlashtirilib, G‘ijduvon shahrinig markazida go‘zal xiyobon tashkil etilgan.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Ark qo‘rg‘oni

Buxoro - Ark qo‘rg‘oni

Eng ko‘hna madaniy meros obyektlaridan biri Ark qo‘rg‘oni bo‘lib, u qadimda Buxoro shahrining markazi hisoblangan. Buxoro Ark qo‘rg‘oni milodning boshlarida qurila boshlanib, XVI asrda Shayboniylar sulolasi davrida ansambl holiga kelgan.

Ark qo‘rg‘onining barpo etilishi Eron podshosi va turk ayolining farzandi Siyovush nomi bilan bog‘liqdir. Ma’lumotlarda keltirilishicha, Siyovush Samarqand podshosi Afrosiyobdan yengilgach, shu yerda – Zarafshon daryosining quyi irmoqlaridan birining sohilida to‘xtagan va shaharning yaratilishiga asos solgan. Siyovush Afrosiyob tomonidan o‘ldirilganidan keyin Buxoroning Sharq darvozasi yonida ko‘milgan degan rivoyatlar bor.

VII asrda Buxoro hokimi Bidun vayrona holiga kelgan arkni qayta tiklatgan. O‘sha davrda ark oldida katta maydon – registon, uning atrofida savdogar va zodagonlarning yuzlab qo‘rg‘onlari bo‘lgan. Hokim va uning qarindoshlari qo‘rg‘oni yonida asosiy shahar – shahriston joylashgan.

Ko‘plab me’moriy yodgorliklarni o‘zida jamuljam etgan ko‘hna Ark qo‘rg‘oni ko‘p asrlar mobaynida Buxoro Amirining qarorgohi bo‘lib kelgan. Bu yerda amir, uning bosh vazirlari, harbiy boshliqlar, amirning ko‘p sonli xizmatchilari yashaganlar. Ark qo‘rg‘onida hukmdorlar uchun saroy, ko‘rinishxona, masjid va turar-joy binolari bunyod etilgan.

Ark qo‘rg‘oni baland mustahkam peshtoq bilan ulug‘langan. Registon maydonining salobati hokimiyatning buyukligini ko‘rsatgan, uni bosib olish mumkin emaslik belgisini bildirgan. Uning devorlari tevaragida shahriston joylashgan. Shahristonni savdo-hunarmandchilik maskani – rabot qurshab turgan.

Ark qo‘rg‘oni Rudakiy, Firdavsiy, Abu Ali ibn Sino, Farobiy, Umar Xayyom singari ulug‘ insonlar yashab ijod qilganlar. Ark to‘g‘risida Abu Ali ibn Sino quyida keltirilgan fikrni bildirgan: “Men bu yerdagi kutubxonada shunday kitoblarni topdimki, ularni avval ko‘rmaganman va umrimda boshqa ko‘rmadim ham. Men ularni o‘qidim va shundan keyin har bir olimning o‘z fani bo‘yicha o‘rnini angladim. Mening oldimda fanlarning tubidagi shunday eshiklari ochildiki, men ularni tasavvur ham qilolmasdim. Arkdagi kitobxonaning keyingi taqdiri sir bo‘lib qolgan. Kutubxona janglardan birida talab ketilgan bo‘lsa ajab emas”, degan ma’lumotlar bor.

Ark qo‘rg‘oni to‘g‘risida birinchi yozuvlar Abu Baxr Narshaxiyning (899-939-yillar) “Buxoro tarixi” kitobida ham uchraydi. Buxoro podshosi Bidun bu qal’ani qurdi, ammo u tezda buzildi, yana yangidan qurdi, u yana buzildi. Shundan keyin uzoqni ko‘ra biladigan dono kishilarni chaqiradi. Donishmandlar arkni katta ayiq yulduzi shaklida barpo etishni maslahat berdilar. Ark qo‘rg‘oni ana shu shaklda quriladi, keyin esa u buzilmadi degan ma’lumotlar bor.

Ark qo‘rg‘oni yer ustidagi katta balandlik, u balandligi 20 m cha bo‘lgan tepalik ustiga qurilgan. Ark g‘arbdan sharqqa cho‘zilgan noto‘g‘ri to‘rtburchak shakliga ega. Janubi-sharq burchagi biroz kesilgan. U qadimiy va hamisha navqiron Buxoro shahrining g‘arb tomonida joylashgan. Qal’a devorining uzunligi 789,6 m., balandligi 16-20 m., yer maydoni 3,96 ga ni tashkil etadi.

Ark qo‘rg‘oni bir necha marta ta’mirlangan va qayta qurilgan. Ko‘tarila boruvchi yo‘l (pandus) orqali arkning g‘arb tomonidan ulkan yog‘och darvoza (XVI asr) orqali ichkariga kiriladi. Pandusning uzunligi 20 m ni tashkil etadi. Uning ikki yoni massiv toshli piramida bilan o‘ralgan.

Ark qo‘rg‘oni peshtoqining ikki tarafidagi burchaklardagi minorachalar – “guldastalar” konstruksiyasi va ular oralig‘idagi uch qavatli bino yaxshi saqlangan. Ark ichkarisiga olib kiradigan uzun dolon – yo‘lakning chap devorida 12 ta va o‘ng devorida 13 ta taxmon-tokcha joylashgan. Chap tomondagi tokchalarning ba’zilarida zindonga kiradigan eshikchalar bor.

“Guldasta”lar tagida xavfli jinoyatchilar saqlanadigan zax va dim yerto‘la – kanaxonalar bo‘lgan. Dolonning o‘ng tomonidagi o‘rta tokchada afsonaviy qahramon Siyovush arvohiga Navro‘z bayramlarida chiroq yoqilgan. Amir saysxonasiga (otxonasiga) ham shu yerdagi zinadan kirilgan (otxona mahbuslar joylashgan xonalar ustida bo‘lgan).

Dolondan chiqaverishda to‘pchi boshining mahkamasi, shu yerdagi ayvon tagidagi yerto‘lada esa qiynoqxona bo‘lgan. Undan sal narida (g‘arbiy burchakda) XVIII asrda peshayvonli Juma masjidi qurilgan. Masjid devorlarini ichki tomonidagi naqshlar orasiga Qur’on oyatlaridan bitilgan. Peshayvon shipi murakkab girrix naqshlar bilan bezatilgan.

Ark qo‘rg‘onining shimoli-g‘arb burchagida to‘pchi boshining uyi joylashgan. Masjidning sharq tarafida oshxona, orqa tarafida zarbxona (oltin, kumush va chaqa tangalar zarb qiladigan xona) joylashgan. Zarbxonaning shimoli-sharqida zargarxona, janubida devonbegining mahkamasi va qushbegiga qarashli binolar bo‘lgan (ba’zi binolar hozir ham bor). Juma masjididan boshlangan tor yo‘lak qushbegi hovlisi orqali chorsuga tutashgan.

Chorsuning chap tomonida tosh yotqizilgan katta hovli – ko‘rinishxona o‘rnashgan. U yerda elchilar qabul qilingan va amirlarning taxtga o‘tirish marosimlari o‘tkazilgan. Hovliga kiraverishdagi naqshli peshtoq 1605-yilda qurilgan. Hovlining uch quyosh tushar tomoni peshayvon bilan o‘ralgan. Oldingi peshayvonda ikki qator naqshli ustunlar bo‘lib, ularning qoshi pastdan yuqoriga yo‘g‘onlashib boruvchi muqarnaslar bilan bezatilgan. Nurota marmaridan qilingan taxt ana shu ayvondagi taxtiravon tagida turgan.

Hovlining janub tomonida Mehmonxonai Rahimxoniy va qorixona qurilgan (XVIII asr). Bu binolar tagida yerto‘lalar bo‘lib, ularda xazina saqlangan. Arkning g‘arb tomonidagi hovlida mirzalar va xizmatchilar uchun ikki qavatli binolar qurilgan. Sal narida salomxona, undan Sharq tomonda mehmonxonalar, mansabdorlarga qarashli boshqa binolar (miyon hovli) joylashgan. Janubroqda hammom, uning Sharq tomonida kichkina masjid qurilgan, ular hozirgacha saqlangan.

Arkning markazida o‘rda (amirning xotinlari turadigan uylar), shimolida qushbegi xotinlari turadigan uylar joylashgan. Hammomning sharqida duxtarxona – amir haramidagi qizlar uylari o‘rnashgan. Shimoli-sharqiy burchakda Chil duxtaron masjidi va Battol g‘ozi mozori bo‘lgan. Arkning sharqiy devori bo‘ylab g‘ulombachchalar (soqchilar) xonasi, janubi-sharqiy burchakda dorixona (o‘q-dorilar xonalari) joylashgan. Hozirgi paytda bu binolarning taxminan 20%i saqlangan. Arkning g‘arbiy devoridan boshqa hamma devorlari va ularning burchaklardagi minoralar buzilib ketgan. Ark ansambli mustaqillik yillarida so‘nggi bor restavratsiya qilingan.

Agar Buxoro shahrining me’moriy yodgorliklarini o‘rganmoqchi bo‘lsangiz, ishni Ismoil Somoniy maqbarasi (IX-XII asrlar) bilan tanishishdan boshlagan ma’qul. Ushbu maqbara Buxoro Arkining g‘arb tomonida, undan uzoq bo‘lmagan yerda joylashgan.

1993-yilda Buxoro shahrining tarixiy markazi (1-sessiya, Kolumbiya) “Butunjahon madaniy meroslari ro‘yxati”ga kiritilgan.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Bahouddin Naqshbandiy

Buxoro - Bahouddin Naqshbandiy

Muhammad binni Muhammad Bahouddin an-Naqshband al-Buxoriy (ko‘proq Bahouddin yoki Xoja Bahouddin, Balogardon, Xo‘jai Buzruk, Shohi Naqshband nomlari bilan mashhur) – mashhur avliyo, naqshbandiy tariqatining asoschisi 1318 yilda Buxoro shahrida tavallud topgan. U tug‘ilgan qishloq Qasri Hinduvon (keyinchalik Bahouddin Naqshband sharafiga Qasri Orifon) deb atalgan. Uning oilasi va farzandlari to‘g‘risida aniq ma’lumot yo‘q. Lekin Bahouddin Naqshband Muhammad payg‘ambar avlodlariga mansub sayyidzodalardan ekanligi qayd etilgan.

Otasi to‘quvchi hamda o‘yma naqsh soluvchi (naqshband) bo‘lgan. Bahouddin Naqshband taqdirida bobosining alohida xizmati bor. U so‘fiylar bilan yaqin aloqada edi. Shu sababli nabirasida ilohiyotga katta qiziqish uyg‘otdi. Bahouddin Naqshbandning birinchi piri – ustozi Xoja Muhammad Boboyi Samosiy edi. Keksa shayx yosh Bahouddin Naqshbandni tarbiyalashni o‘rinbosarlaridan bo‘lmish Amir Sayyid Kulolga topshirdi. U tariqat bobida bilganlarini o‘rgatib bo‘lgandan keyin shogirdiga ijozat beradi.

Bahouddin Naqshband ilm istab, yassaviya tariqati shayxlarining mashhur vakillaridan bo‘lmish Qusam shayx oldiga, Naxshab hozirgi Qarshi shahriga boradi. Uch oy undan ta’lim oladi. Bahouddin Naqshbandning bu pirga ixlosi baland bo‘lgan, ayni chog‘da Qusam shayx ham uni o‘z o‘g‘lidek bilib, muridiga cheksiz hurmati tufayli umrining oxirigacha Buxoroda yashab, shu yerda vafot etadi.

Bahouddin Naqshbandning deyarli butun umri Buxoro va uning atrofidagi qishloqlarda so‘fiylik bilan o‘tgan. U ikki marta haj qilgan. G‘aribona hayot kechirgan, faqat o‘z mehnati – kimxobga naqsh (gul) solish bilan kun ko‘rgan. Xizmatkor yoki qul saqlashni gunoh deb bilgan. Quyidagi baytlar Hazrat Bahouddin Naqshband qalamiga mansubdir:

Na maro mafrash, na mafrashkash,
Na g‘ulomonu turku turkashkash.
Hama shab chun sagoni qahdoni
Sar ba dum ovaram ba xasmi xush.

Mazmuni: na menda palos boru na uni ko‘tarib yuruvchi kishi bor. Na turk g‘ulomlarim boru na g‘ulomlar ustidan nazorat qiluvchi kishiga ehtiyojim bor. Har kecha xuddi samonxona itlari kabi (ya’ni egasiz itlar kabi) dumimni ustiga boshimni qo‘yib yotaman (hamma narsani tark etganim uchun).

Bahouddin Naqshband xalq orasida “Balogardon” (ya’ni xalq orasida balo-qazoni daf qiluvchi) unvoni bilan ham mashhur. O‘z ta’limotini yaratishda Yusuf Hamadoniy va Abduholiq G‘ijduvoniy nazariyalariga asoslangan. Ta’limotining asosida “Dil- ba yor-u dast-ba kor” (“Ko‘ngil Xudoda bo‘lsinu, qo‘l ish bilan band bo‘laversin”) degan shior yotadi.

Bahouddin Naqshband tasavvufdagi ilgarilari amalda bo‘lgan qattiq talablarni bir qadar yumshatdi, mo‘’tadillashtirdi, kundalik turmushga mosladi. Uningcha, Allohga intilish ko‘ngil bilan amalga oshishi kerak. Qo‘l esa ish – mehnat bilan band bo‘laversin. Bahouddin Naqshbandning tarkidunyochilik qilmay, demakki, bu dunyo ishlaridan ochiq-oshkor qo‘l siltamay turib ham Allohga yetishish mumkinligi haqidagi g‘oyasi musulmon olamida tasavvufning juda keng aholi qatlamlari ichiga kirib borishini ta’minladi.

Hazrat Bahouddin “Hayotnoma”, “Dalelul oshiqin” nomli kitoblar muallifidir.

Hazrat Bahouddinning birinchi xalifalari Alouddin Attor, ikkinchi xalifalari Xoja Muhammad Porso ( 1419 yil vafot etgan) hisoblanadilar. Bu zoti sharifning ismlari Muhammad ibn Muhammad al Hofiz al-Buxoriydir.

Xoja Alouddin G‘ijduvoniy uchinchi xalifalari hisoblanadi. Shayx Pirmastiy, Xoja Abul Qosim Buxoriylar Bahouddinning ashoblaridirlar.

Zamonasining ulug‘laridan bo‘lgan Mavlono Muhammad Miskinning aytishicha, Hazrat Bahouddin vafotidan bir kun oldin muridlarining hammasini Xoja Muhammad Porsoga tobe’ bo‘lishini vasiyat qilgan. 1389 yili Bahouddin Buxoro yaqinidagi Qasri Orifonda vafot etgan. Juda ko‘p shoirlar Hazrat vafotlariga atab tarix bitgan, lekin eng mashhuri mana budir:

Raft shohi Naqshbandon Xojai dunyovu din,
On ki budi shohi rohu dinu davlat millatash.
Maskanu ma’voi u chun bud Qasri Orifon,
“Qasri irfon” z-in sabab omad hisobi rehlatash.

Mazmuni: dunyo va dinning Xojasi shohi Naqshband vafot qildi, u dinu davlatning shohi edi. Uning maskanu ma’vosi Qasri Orifon bo‘lgan. Shu sabab vafot etish tarixi “Qasri irfon” dan chiqadi.

“Qasri irfon” dan abjad hisobida 791 (1389) yil hosil bo‘ladi.

Bahouddin Naqshbandning qabri azaldan ziyoratgoh hisoblanadi. Ilgari amirlar taxtga o‘tirishdan oldin, safarga chiqayotganda va qaytayotganda albatta Bahouddin Naqshband dahmasini ziyorat qilishgan.

Hazrat Bahouddin Naqshband qabrlari Abdulazizxon tomonidan tartibga solinib, ko‘rkam shaklga kiritilgan. Bu muborak qadamjoni obodonlashtirishda Temuriylardan tortib mang‘it amirlarigacha o‘z hissalarini qo‘shganlar. Xonaqoh Shayboniylar sulolasiga mansub Ubaydulloxonning o‘g‘li Abdulazizxon (1540-1549 yillarda hukmronlik qilgan) tomonidan 1544 – 1545 yilda qurilgan Maqbara atrofida masjid, hovuz, quduq, minora, darvozaxona bor. Bahouddin mozorlarining kun botar tomonida Dahmai Shohon, ya’ni shohlar dahmasi joylashgan. Bunda ko‘plab Buxoro amirlari va ularning avlod-ajdodlari ko‘milgan.

Bahouddin Naqshband vafotidan keyin naqshbandiya tariqati keng yoyildi. 15-asrda Xo‘ja Ahror Ubaydulloh Valiy bu tariqatning eng yirik rahnamosi sifatida maydonga chiqdi. Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Boborahim Mashrab kabi shoirlar ham naqshbandiya tariqatida edilar.Ular ijodida naqshbandiya g‘oyalari keng va atroflicha targ‘ib etildi.

Naqshbandiya tariqati Qur’oni Karim va hadisi sharifdagi ta’limotga asosan shakllangan. Tariqat pirlarining asosiy maqsadi – payg‘ambar alayhissalomning sunnatlarini qayta tiriltirish. Ikkinchi vazifalari esa bid’at va xurofotga qarshi kurashish. Zero, payg‘ambar alayhissalom: “Bid’at va xurofotga berilganlar eng yomon kishilardir, bid’at- xurofotga berilgan odam to uni tark etmaguncha uning qilgan savob ishlarini Tangri qabul qilmaydi”, deganlar. Qalb Allohning nazargohidir. Alloh nazargohi hisoblangan qalbni pokizalash- naqshbandiya ta’limotining asl muddaosidir. “Naqsh band bar dil band”, ya’ni Alloh nomini qalbingda naqsh ayla, deyiladi ta’limotda.

Bahouddin Naqshband haqida, uning ta’limoti xususida, naqshbandiy shayxlar to‘g‘risida talay asarlar yaratilgan. Birgina O‘zbekiston FA Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar xazinasining o‘zida naqshbandiyaga doir195 kitob mavjud. Jumladan, Saloh ibn Muborak al-Buxoriyning “Anisu-t-toli-biyn va uddatu –s-solikiyn” (“Toliblar oshnasi va soliqlar rahnamosi”) asarida (1383) Naqshbandning hayot tarzi, kashfu karomatlari va purhikmat so‘zlaridan namunalar beriladi. Bu asar “Maqomati hazrati Xojai naqshband” nomi bilan yuritiladi. Shu muallifning 4 qismdan iborat “Manoqibi Xoja Bahouddin Naqshband” (“Xojda Bahouddin Naqshbandning ta’rif va tavsiflari”) asari ham bor. Bulardan tashqari Bahouddin Naqshbandning suyukli xalifasi Xoja Muhammad Porso yozib qoldirgan bir necha asar orqali valiylikning ta’rifi, Bahouddin Naqshbandning tariqatdagi ilk davrlari, uning suhbatlari va hikmatli so‘zlari bilan tanishish, islom aqidasi, ibodat, shariat va tariqat ahkomlaridan bahramand bo‘lish mumkin.

1993 yili Bahouddin Naqshband tavalludining 675 yilligi munosabati bilan O‘zbekistonda Bahouddin Naqshband ta’limotini o‘rganishga ahamiyat kuchaydi. Buxoro davlat universiteti huzurida “Naqshbandiya” ilmiy markazi ish boshladi. U yerda tasavvufiy-irfoniy merosni tadqiq etish yo‘lga qo‘yildi. Buxoro davlat muzey qo‘riqxonasida ham “Naqshbandiya” markazi tuzildi.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Baland masjid

Buxoro - Baland masjid

Baland masjid – bu Navoiy davrining oxiri va O’zbek xonligining dastlabki o’n yilliklarida Buxoro shahrining me’morchilik yangiliklarining odatiy namunasidir. Baland masjidi nomi baland tosh poydevorda joylashganligi bilan mashhur.

Shahar bog’i va Kosh madrasasining janubida, Buxoro shahrining turar joy binolari tubida Baland nomli tarixiy masjid joylashgan. Buxoro viloyatining ushbu masjidi qurilganligiga besh yuz yildan oshdi.

Masjidning eng qadimgi qismi to’rtburchaklar shaklidagi qishki bino. U yozgi masjid vazifasini bajaradigan L shaklidagi qoziq ayvon bilan tutashgan. Bino poydevorining stalaktit marmarlari va ayvoning yog’och ustunlar 19-asrda avvalgi inshootlarning o’rnini bosgan holda qilingan.

Baland masjidining shipi noyob bo’lib, geometrik naqshlar va yog’ochdan ishlangan gumbazlar bilan bezatilgan. Binoning kichik ichki zali mo’l-ko’l bezatilgan mihrab va yog’och minbarga ega. Mixrab va devor panellari ko’k-yashil rangda o’yilgan “Koshin” mozaikasi bilan qoplangan.

Masjidning devorlari kundalik usulda polixromli zarhal bo’yoq bilan qoplangan. Gullar va o’simliklarning bezaklari tufayli ushbu rasm devor “gilamchalari” taassurotini uyg’otadi.

Alohida ma’naviy muhit murakkab tulut yozuvidagi arab yozuvlari bilan yaratilgan.

Yassi osma shiftga va ayvonga o’yilgan yog’och ustunlar ustiga kubik hajmi, bu Guzar masjidiga odatiy misoldir. Masjidning rang-barang ko’rkamligi uning ichki qismida, shift va devorlarni bezashda to’plangan.

Bu erda sirtlarning ustunligi klassik ravishda topilgan tafsilotlarning nisbati bilan qoplanadi: panel, uning ustida joylashgan katta va kichik panellar, so’ngra friz. Baland masjidi paneli to’rtburchaklar ramkalardan iborat bo’lib, ularning har biri mozaik naqsh bilan to’ldirilgan.

Devorning markaziy qismi guldastali naqsh bilan to’ldirilgan lanset paneli bilan bezatilgan, so’ngra ramka ustidagi tor yozuvlar paneli, so’ngra ramka ustidagi gips shnur – ular bir-biri bilan almashib turadilar va shakli va naqshlari bilan farqlanadi.

Shiftni o’ymakor yog’ochdan ishlangan, yulduzcha shaklidagi figuraning markazida tomizuvchi teshikcha bor. Panelning olti burchakli plitalari bezakli oltin rangtasvir bilan bezatilgan.

Baland masjidida Buxoroda devorlarni chiroyli bezatish vositalari ajoyib darajada rivojlanmoqda.

Keyingi davrlarning me’morchiligida me’morlar bir necha marotaba namuna va taqlid qilishga loyiq masjidning ichki qismiga murojaat qilishlari ajablanarli emas.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Bolo Hovuz majmuasi

Buxoro - Bolo Hovuz majmuasi

Sharqning eng yirik shaharlari bir ajoyib xususiyatga ega edi – har bir shaharning o’z Registoni mavjudligi. Bu ko’plab jamoat binolari joylashgan markaziy shahar maydonining nomi edi. Bu erda shaharning asosiy masjidlari, katta saroylar va minoralar, shuningdek kasalxonalar, savdo xonalari va davlat kantselyariyalari bo’lgan. Buxoroning ham o’z Registoni bor edi, u Ark deb nomlangan qal’a qarshisida joylashgan edi. Afsuski, Buxoro shahridagi ushbu ulkan maydonning barcha binolaridan faqat Bolo Hovuz majmuasi bugungi kungacha saqlanib qolgan. U 17-asr boshlarida o’sha paytda Buxoro hukmdori bo’lgan amir Shaxmurodning buyrug’i bilan qurilgan. Amir shahar aholisiga o’zining oddiy odam ekanligini isbotlamoqchi edi. Shuning uchun u Registonda jamoat masjidini qurmoqchi bo’lib, har hafta juma kuni shaxsan o’zi tashrif buyurishni rejalashtirgan.

Majmuaning nomi “bolalar hovuzi” deb tarjima qilingan. Bolo havuz suv manbai sifatida ishlatilganligi bilan bog’liq. Markaziy Osiyoning deyarli hamma joylarida ichimlik suvi bilan bog’liq muammolar mavjud edi. Shu sababli, aholini hayot beradigan suv bilan ta’minlaydigan sun’iy suv havzalarini (havuz) qurish zarur edi. Suv tashuvchilar suv omborlaridan suv yig’ib, uni bozorlarda, kasalxonalarda va aholi yashash joylarida pul evaziga tarqatishgan.

Bu suv taqsimlash an’anasi Buxoro shahridagi Bolo Hovuz majmuasi hududida Sovet Ittifoqi hokimiyat tepasiga kelguniga qadar davom etdi. Yangi hukumat turg’un suv tufayli kelib chiqadigan katta kasalliklardan saqlanish uchun aholini sun’iy suv omboridan foydalanishni taqiqladi. Biroq, aholi ushbu suvdan eski odat bo’yicha foydalanishni davom ettirdi, shuning uchun suv omborini quritish kerak edi.

Masjid shu kungacha omon qolishga muvaffaq bo’ldi va hanuzgacha juma namoziga tashrif buyuruvchilarni qabul qilmoqda. Binoning o’zi hamon nafis va hashamatli ko’rinishga ega (esda tutingki, u hukmdor uchun qurilgan), bu uni zamonaviy Buxoroning eng mashhur diqqatga sazovor joylaridan biriga aylantiradi. Uch asrdan ko’proq vaqt davomida bino masjidning ayvoni yigirmata nafis o’yma yog’och ustunlar bilan bezatilgan. Shahar aholisi uchun Bolo-Xavuzni “qirq ustunli masjid” dan boshqa narsa emas. Yigirma ustun va ularning suv havzasida aks etishi tufayli majmuaga bu nom berilgan.

Biroz keyinroq qurilgan masjid yonida minora bor. U nafis uslubda qurilgan va Osiyoning hashamati va ulug’vorligini o’zida mujassam etgan. Uzoq vaqt davomida minora biroz moyil bo’lib, asta-sekin moyillik darajasini oshirdi. Ko’pchilik buni Italiyadagi mashhur Piza minorasiga taqqoslashgan. Biroq, rekonstruksiyadan so’ng, bino yaxshilab mustahkamlanib, tik burchak ostida o’rnatildi.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Chashma Ayub maqbarasi

Buxoro - Chashma Ayub maqbarasi

Buxoro shahridagi Chashma Ayub maqbarasi (va shu nomdagi Buloq) “Ayub bulog’i” deb tarjima qilinadi. Arab tilidan “Hiyob” “Ayub” degan ma’noni beradi. Bu joy uchta din uchun muqaddas hisoblanadi. Afsonalarga ko’ra, payg’ambar Hiyob bu erga Buxoro shahri bunyod etilishidan oldin ham kelgan. O’sha paytda mahalliy aholi chanqog’idan o’layotgan edi. Ular qurg’oqchilikdan qutulish uchun Xudoga ibodat qilishardi. Payg’ambar Hiyob ya’ni Ayub azob chekayotgan odamlarning iltimoslariga javob berib, tayog’i bilan erni urdi – zarba joyida toza va salqin suv bilan quduq paydo bo’ldi. Ushbu sehrli hodisa natijasida, asrlar davomida mahalliy aholi quduqqa yangi mo”jizalarni atashgan. Quduqdagi suv shifobaxsh xususiyatlarga ega va istaklarni ro’yobga chiqarishi mumkin deb ishoniladi.

Ayub nomi bilan bog’liq bo’lgan u yoki bu tarzda, ammo noma’lum hodisalar bu erda shaharning shakllanishida va Buxoro yahudiylari diasporasining paydo bo’lishida muhim rol o’ynadi. Hatto islomgacha bo’lgan davrda ham Chashma Ayub maqbarasi Buxoro shahrining muqaddas markazi bo’lgan va uning yonida Naukand qabristoni tashkil etilgan.

Maqbara XII asrda Qoraxoniylar sulolasi davrida qurilgan. Ikki asr o’tgach, Amir Temur avvalgilar tomonidan boshlangan ishni davom ettirishga qaror qildi va qurilishni o’zgartirish va takomillashtirish uchun eng yaxshi ustalarni yolladi. Arxitektura yodgorligining mahobatli ko’rinishini yaratish ustida ishlagan me’morlar Xorazm Shahrisabzdan bo’lgan va ularning individual va o’ziga xos uslubini binoning ko’pgina xususiyatlaridan ko’rish mumkin.

14-asrdan 19-asrgacha bo’lgan besh asr davomida maqbara bir necha bor tiklandi va qayta qurildi. Uning hududida bir nechta qabrlar mavjud. Xo’ja Hofiz Gyunjori qabri ularning eng qadimiysi hisoblanadi. Mashhur olim va ilohiyotshunos bu erda 1022 yilda dafn etilgan.

Bugun Buxoro shahridagi Chashma Ayub maqbarasi nafaqat qadimiy qabr toshlari, balki suv muzeyi sifatida ham qiziqarlidir. Muzey eksponatlari mintaqada suv ta’minoti shakllanishi va o’rnatilishi jarayonini batafsil o’rganishga imkon beradi. Bu erda 18-19 asrlarga oid keramik suv quvurlari, teri, shisha va boshqa materiallardan tayyorlangan, faqat suv uchun mo’ljallangan turli xil idishlar, suv omborlari modellari va boshqa narsalarni topishingiz mumkin. Muzeyda siz 10 asr davomida suv ta’minoti tarixini kuzatishingiz mumkin. Bundan tashqari, Suv muzeyi Orol fojiasi tarixini aniq namoyish etmoqda: tarqalayotgan cho’l xaritalari va qayg’uli fotosuratlar bilan. Chashma-Ayub hududida o’tkazilgan noyob gilam ko’rgazmasi sayyohlarda katta qiziqish uyg’otmoqda.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Chor Bakr majmuasi

Buxoro - Chor Bakr majmuasi

Chor Bakr majmuasi Buxoro shahridan 6 km g‘arbda joylashgan bo‘lib, bu hududning qadimiy nomi Sumitandir. “G‘iyosul-lug‘at” kitobida yozilishicha Sumitan so‘zining ma’nosi “jundan mato to‘quvchilar yashadigan joy” degan ma’noni anglatadi. X asrda Sumitan qishlog‘iga Buxorodan Xodsharun nomli darvoza orqali o‘tib borilgan. Xodsharun darvozasi XV-XVI asrlarda Talipoch ya’ni “Xon tepaligi” deb nomlangan. To‘rtta buyuk avliyo- Hazrat Abu Bakr Sa’d Yamaniy (vaf. 970), Hazrat Abu Bakr Homid (vaf 937), Hazrat Abu Bakr Muhammad ibn Fazl (vaf.991),Hazrat Abu Bakr Tarxon (vaf.945) sharofatlaridan bu mavze Chor Bakr, ya’ni to‘rtta Bakr deb atalgan.

Tarixiy rivoyatlarga qaraganda, Chor Bakrlarning shajaralari Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ga borib taqaladi. Tarixchi Muhammad Narshaxiy o‘zining “Buxoro tarixi” nomli kitobida keltirgan ma’lumotga ko‘ra, 889 yilda Ali ibn al-Husayn Xurosondan o‘tib, Amudaryo bo‘ylab Buxoroga keladi. Amir Ismoil Somoniy u kishini juda yaxshi kutib oladi. Ali ibn al-Husayn bilan birga o‘sha mashhur Chor Bakrlar – Abu Bakr Sa’d Yamaniy, Abu Bakr Homid, , Abu Bakr Fazl ibn Ja’far, Abu Bakr Tarxonlar ham bu quyoshli yurtga tashrif buyurib, bir umr shu yerda qolib ketadilar. Ja’far va Ali avlodidan bo‘lmish Chor Bakrlar Buxoro shohi atrofida jipslashib, ilmu irfonning targ‘ibotiga katta hissa qo‘shadilar. Tarixiy manbalarda aytilishicha, Buxoro Amiri Ismoil Somoniy Chor Bakr avliyolariga behisob yerlarni vaqf qilib bergan. Ular esa vaqf yerlaridan keladigan daromadlarni el-ulusga tarqatgan, yurtni obodonlashtirish uchun sarflagan. Boshpanasizlarga boshpana qurib bergan, tolibi ilmlarga ilm o‘rgatgan, adashgan kimsalarga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatgan, bemorlarga, yetim-esirlarga xolis xizmat qilgan, bir so‘z bilan aytganda Olloh rizosini topish maqsadida, xalqqa beminnat xizmat qilganlar. Ming yillar davomida Chor Bakr avlodlari Buxoroda katta nufuzga ega bo‘lib, bu yerlarning ilmu ma’rifati, ma’naviy hayotida ishtirok etganlar. Buxoro hukmdorlari ular bilan doim hisoblashgan. Qiyinchilik paytlarida maslahat olganlar. Yurtning tinchligi va osoyishtaligi uchun kurashda ularning yordamlariga suyanganlar.

Sumitandagi Chor Bakr majmuasi bir-biriga tutashib ketgan oilaviy xazira va dahmalardan iborat bo‘lib, ularning old tomoni peshtoqlar va hujralar husn berib turuvchi yaxlit devor bilan o‘ralgan. Chor Bakr nomi bilan mashhur bu majmua O‘rta Osiyo me’morchiligining eng ajoyib namunalaridan hisoblanib, unda XVI-XVII asr me’morchiligining Buxoro maktabi usullari yaqqol o‘z ifodasini topgan. Xazira va dahmalar ancha puxta ishlangan bo‘lib, koshinkor devorlar bilan qurshalgan devorlarning har joy-har joyida ichkariga olib kiruvchi mehrobnusxa eshik mavjud, miyonsaroy (dahliz)ning har ikki tomonida hujralar joylashgan.

Chor Bakr va Jo‘ybor xojalari

Jo‘yi muliyon deb atalishining sababi: Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarida yozilishicha, 680 yilda Muslim ibn Ziyod tomonidan Buxoroning podshohi Bidun Buxorxudot o‘ldirilgan vaqtda undan bir emadigan o‘g‘il bola qoladi. Uning oti Tag‘shoda edi. Tag‘shodaning onasi Xotun 680-695 yillar mobaynida Buxoroni boshqaradi. Xotunning vafotidan so‘ng taxtga Tag‘shoda o‘tiradi. Qutayba ibn Muslim Buxoroni fath qiladi.Tag‘shoda islomni qabul qilgach, Qutayba hokimiyatni unga topshiradi.

Jo‘yi muliyon yerlari serhosil yerlar bo‘lgan. Ismoil Somoniy (892-907) Otasining mavlosi Simo ul-Kabir “Ulug‘ siymo” ni do‘st tutgani va uni yaxshi ko‘rgani uchun bu yerlarni abbosiy xalifa Musta’in ibn Mu’tasimning lashkarboshisi Hasan ibn Muhammad ibn Tolutdan sotib oladi va mavlaviylarga (ozod etilgan qullar) beradi. shunday yo‘l tutadi. Nihoyat u yerlar Jo‘yi mavoliyon deb ataladi. Xalq orasida esa Jo‘yi muliyon deb nom qozondi. Somoniylar podshohligi davrida faoliyat ko‘rsatgan Chor Bakrlar Jo‘yi muliyon atrofida o‘rnashib, shu yerda yashab qolganlari sababli Buxoro xalqi ularni Jo‘yboriy xojalar (Xojayi Jo‘yboriyon) deb ataganlar. Jo‘ybor – tojikcha so‘z bo‘lib, “katta oqar ariq” ma’nosini beradi.

Abu Bakr Sa’d ulug‘ shayx, olim, obid edi. Bu zoti sharif payg‘ambar (s.a.v.) avlodidan bo‘lib, Somoniylar hukmronligida yashab, Buxoroda “Shayxul islom” rutbasiga ega bo‘lgan. Rivoyat qilishlaricha, Hazrat Abu Bakr Xizr (a.s.)ni uchratib qoladilar. Xizr (a.s.) u kishining ilm yo‘lidagi g‘ayratini sezib, qirq yil cho‘lda saboq beradilar. Halol luqma, ta’masiz xizmat, taqvo, ota-onasining duosi tufayli Abu Bakr Sa’d valiy bo‘ldi. Hazrat 970 yilda vafot qildilar.

Abu Bakr Fazl (q.s.) buyuk faqih, taqvodor olim, muhaddis bo‘lganlar. U kishi sababidan Buxoro islomga yot bo‘lgan turli firqalardan tozalangan. “Musnadi Fazl” kitobini yozganlar. Afsuski, bu kitob johil Chingizxon bosqini davrida yoqib yuborilgan. Tabarruk zot 991 yilda vafot etganlar.

Abu Bakr Homid (q.s.) ulug‘ shayx, muhaddis olim, o‘z zamonasining buyuk tarbiyachisi bo‘lib, minglab odamlarni to‘g‘ri yo‘lga boshlagan. O‘sha davr olimlari orasida Qur’on tafsirida unga teng keladigani bo‘lmagan. Nufuzining balandligi uchun u kishiga “Shayxi olam” unvoni berilgan. Ja’fariyzoda Abu Bakr Homid 937 yilda vafot etganlar, qabrlari mozori Behishtiyonda.

Abu Bakr Tarxon (q.s.) muhaddis, faqih, buyuk avliyo, ulug‘ tarbiyachi bo‘lib, “Jome’ ul-Musnad” kitobining muallifidirlar. “Tuhfat az-zoirin” kitobida yozilishicha, Hazrat dinu diyonat yo‘lida buyuk xizmatlar qilganlar va 945 yilda vafot qilganlar.

Jo‘ybor xojalari nomi bilan mashhur bo‘lgan avliyolar Abu Bakr Sa’dning avlodi bo‘ladi. Shu avlodga mansub valiyulloh Hazrat Xoja Faxriddin Muhammad Islom (q.s.) 1493 yilda Buxoroda tug‘ilganlar. Ulug‘ avliyo, naqshbandiya tariqatining piri murshidi Xoja Muhammad Islom hazratlari ilk saboqni bobosidan oladi. Tariqat sabog‘ini Hazrat Xoja Ahmad Mahdumi A’zam Dahbediydan (1461-1542) olgan. Xoja Islomni Hazrat Ali (r.a.) ruhlari ham tarbiyat etgan, bu kishi “uvaysiy” hisoblanadi. Shayboniylardan Iskandarxon (1561- 1583) va uning o‘g‘li Abdullohxon (1583-1598) Xoja Islomni o‘z piri murshidlari deb bilgan. U zoti sharif Husayn Boyqaroning amirlaridan biri Muhammad Tuman mang‘it qiziga uylanadilar. Birinchi farzandlari o‘g‘il bo‘ladi. Xoja Islom bir yumush bilan Miyonqolga, Iskandarxon huzuriga boradilar va xon o‘g‘li Abdullohxon dardga chalinganini eshitib, shunday deydilar: “ Agar u kishining hayoti xavf ostida bo‘lsa, biz o‘z farzandimizni u kishiga fido qildik.” Oqibatda hazratning farzandlari vafot etadi va Abdulloxon shifo topadi. Oradan bir yil o‘tgach, Xudo hazratga yana bir o‘g‘il ato qiladi. Uning otini Xoja Sa’d (Kalonxoja) deb qo‘yadilar. Xoja Islom Abdullohxonni o‘z tarbiyasiga olib, umrining oxirigacha unga farzandiday g‘amxo‘rlik qiladi. Abdullohxonning Xoja Islomga hurmat – e’tibori shu qadar baland ediki, hazrat o‘zi uchun man qilgan narsani albatta Abdullohxon uchun ham man qilardi. Buxoro, uning yorqin kelajagi uchun munosib shoh Abdullohxonni tarbiyalab, uni shuhrat egasi, tarixda “ Qutli qadam xon” qilib qo‘ygan ham Xoja Islom edi. Hazrat Xarbun (Jondor) hududidagi Somonchuq va Tali mahsi degan joylaridan katta yer maydoni sotib olib, u yerdan ariq qazdirib, suv tanqisligiga barham berdi va u yerlarni dehqonlarga bo‘lib berdi. Xoja Islom 68 yil barakali umr ko‘rdi. Vafot etadigan kunlari 12 kun oldin u kishiga ayon bo‘ldi. O‘g‘illari Kalonxojaga janozaxat yozdirib, bobolari Abu Bakr Sa’d qabrlari yoniga dafn etishni vasiyat qildilar. 1563 yil oktyabr oyining 25-kuni, juma tongida olamdan o‘tdilar. Hazrat vafotida shoh Abdullohxon uch kun motam libosini kiyib, boshqalarni ham shunga undaydi. “Abdullanoma” kitobining muallifi Hofiz Tanish Buxoriy ham janozaga qatnashib, hazratning vafotlariga atab marsiya o‘qidi. Xoja Islom o‘rniga Xoja Kalonxoja “qoyim maqom” deb e’lon qilinadi.

Xoja Sa’diddin – Kalonxoja Xoja Islomning katta o‘g‘li, 1531 yilda tug‘ilgan. Otasining vafotidan so‘ng Abdulloxon saroyida shayx ul-islom lavozimida xizmat qildi. U kishini Nosiriddin Xoja Sa’d ham deyishadi. Uchta o‘g‘illari- Tojiddin Hasan, Abdurahim Xoja (Oyposhshaoyim shu kishining qizlari), Abdu Xojalar ham xon darborida xizmat qilganlar. Otasi Xoja Islomga qaynotasi Muhammad Tuman mang‘itning Xuroson yerlaridan katta yer, mol-mulk meros qoladi. Bu merosiy hujjat Husayn Boyqaro, Badiuzzamon, Muzaffar Husayn va Alisher Navoiy muhrlari bilan tasdiqlangan edi. 1588 yilda Xoja Sa’d mazkur hujjatni shoh Abdulloxonga ko‘rsatadi. Shoh hujjatni qayta tasdiqlash uchun farmon chiqaradi. Merosiy mulk daromadidan Xoja Sa’d juda katta xayrli ishlarni amalga oshiradilar. Karvon yo‘llari ustida bir nechta sardobalar qurdiradilar, ariqlar qazdirib, suv chiqaradilar. Xoja Sa’d 1589 yilda vafot etadilar, qabrlari Chor Bakrda. U kishidan keyin o‘g‘illari Tojiddin Hasan “qoyim maqom” bo‘ladilar.

Xoja Tojiddin Hasan ibn Xoja Sa’diddin 1574 yilda tug‘ilgan. Otasining ishlarini davom ettiradi. Kenja o‘g‘illari Abul Abbos Muhammad Tolib o‘zining “Matlab ut-tolibin” kitobida otasi haqida juda ko‘p ma’lumot beradi. Unda aytilishicha, Tojiddin Hasan tabobat, me’morchilik ilmi bilan ham shug‘ullangan. Hazrati Eshon (Tojiddin Hasan) ning sa’y –harakatlari bilan 70 dan ortiq masjid, madrasa, hammom, jumladan, Buxoro shahristonida, masjidi Jome’ning shimol tomonida madrasa, Korxona masjidi, Ko‘i Sari xiyobon masjidi, Jo‘ybor mahallasidagi xonaqoh, Kalobod masjidi (aslida Gulobod bo‘lgan), Jo‘i zar masjidi, Dehnav, Isqara, Shojamin, Zandana, Qorako‘l tumanidagi masjid, 12 ta hammom va sardobalar qurildi. Buxoro shahristonida katta “Dorush-shifo” (Shifo uyi) dorixonasini qurdiradilar va u yerda o‘zlari dori – darmon tayyorlab, ehtiyojmandlarga bepul tarqatadilar. Tojiddin Hasan 1646 yilda vafot etdilar. Qabrlari Chor Bakrda, ota-bobolari Xoja Abu Bakr Sa’d va Xoja Islom qabrlarining qibla tomonida, peshtoqli mehrobning orqa qismida joylashgan. U kishining Yusuf Xoja, Muhammad Xoja, Toyyib Xoja va Abul Abbos Muhammad Tolib ismli o‘g‘illari bo‘lgan.

Chor Bakrdagi nurafshon obidalar Hazrat Xoja Faxriddin Muhammad Islom – Hazrat Xoja Islom Jo‘yboriyning sa’y-harakatlari bilan bunyod etilgan.Chor Bakr me’moriy ansambli Xuroson yo‘li yoqasida joylashgan eng muhtasham bino hisoblanib, uni barpo etish g‘oyasi Jo‘ybor xojalarining yirik vakili Xoja Islomda paydo bo‘ladi. Obida qurilishiga sarf etilgan mablag‘larning bir qismi Jo‘yboriy xojalar xonadoni hissasiga to‘g‘ri keladi. Abdulloxon Buxoro taxtiga o‘tirgach, Sumitan mavzeida o‘z piri Xoja Islom rejalashtirgan binolarni qurishga kirishadi. Qurilishning bosh me’mori – Xalifa Ne’matulloh degan kishi bo‘ladi. Natijada 1559-1570 yillar mobaynida masjid, madrasa va xonaqohdan iborat ajoyib bir me’moriy yodgorlik vujudga keladi. Jo‘yboriy xojalardan Nasriddin Xoja Sa’d (Xojayi Kalon), Xoja Tojiddin Hasan, Hazrat Abdurahim Xoja, Hazrat Muhammad Xoja va Yusuf Xojalar ham ota –bobolarining ishlarini davom ettirib, bunyodkorlik ishlari bilan shug‘ullanganlar. Chor Bakr arofidagi yerlarni obod qilib, ularni vaqfga aylantirganlar. Vaqfdan tushgan mablag‘lar hisobidan majmuadagi masjid, madrasa, xonaqoh, dahma va xaziralar ta’mirlangan. Madrasada ilm oladigan talabalar ham vaqf tushumlaridan ta’minlangan. Chor Bakr ziyoratgohi tom ma’noda musulmonlarning ilm oladigan, ibodatlarini ado etadigan, yetim-esir, beva-bechoralarni o‘z bag‘riga olgan xayr-saxovat manzili bo‘lgan.

Chor Bakr majmuasi

Xonaqoh (xonai xosi Xudo) – ahli ilm va mashoyixlar yig‘ilib, zikr va ilm majlislari o‘tkazadigan joy bo‘lib, peshtoqining balandligi 20 metr. Poydevori yer ostida bo‘lib, 12 metrni tashkil etadi. Eni ikki metr. Gumbaz balandligi 22 metr, aylanasi 17 metr bo‘lib, aylana yuzasida Kalimayi Toyyiba koshinkoriy bilan yozilgan.

Madrasa – peshtoqi uch qavatli, ko‘p hujrali, ko‘rinishi juda chiroyli inshootdir. Chor Bakr madrasasi Buxoro madrasalarining oliy toifasiga kiritilgan bo‘lib, o‘z zamonasining eng mashhur ilm dargohlaridan biri bo‘lgan. Ilm toliblariga qulay sharoit yaratish maqsadida hujralar ichida o‘choq vazifasini bajaruvchi hamda qish faslida uyni isituvchi vosita sifatida o‘choqdon, sandal, kitoblar uchun ravoqlar qurilgan.

Masjid – ko‘rkam gumbazli, go‘zal peshtoqli juda hashamatli binodir. Masjid peshtoqida « Al-Isro» surasining avvalgi to‘rt oyati suls xatida bitilgan. Masjid peshtoqining balandligi 20-30 metr. Poydevorining yer sathidagi qismi 12 metr.

Uch hashamatli binoning shundoq ro‘parasida Mirzo Hoji Jo‘yboriy tomonidan 1896 (hijriy 1318) yilda uncha baland bo‘lmagan minora qurilgan.

Shuningdek, Chor Bakr majmuasida Jo‘yboriy xojalarning mangu xilxonalari, dahma va xaziralari mavjud. Sa’dulloh Xoja xazirasi, Akobir Xoja xazirasi, Nasriddin Xoja xazirasi, Abdulaziz Xoja xazirasi, Atoulloh Xoja xazirasi, Zaynab Bonu Sulton Xonim xazirasi, Obid Xoja xazirasi, Poshshooyim xazirasi, Imomat xazirasi, Masturabonu Sultonim xazirasi, Jonkeldibiy daxmasi, mirza Muhammad Bilgun xazirasi, saqoxona, garmoba ( tahoratxona) va chillaxonalar o‘rta asr me’morchilik uslubida qurilgan.

Sa’dulloh Xoja xazirasi

Mazkur avlodiy daxma 19-asr boshlarida qurilgan. Xazira xonaqohdan janub tomonda joylashgan. Xaziraning ko‘rinishi: tashqari- ichkari peshtoq, miyonsaroy, yozgi, qishki ayvon va oltita hujradan iborat. Eshiklari 1986 yilgi ta’mirda qaytadan yasalgan. Xazira ichidagi qabrlar soni 110 ta bo‘lib, umumiy go‘rxonalarda 300 yildan ziyod vaqt mobaynida mingga yaqin jasad qo‘yilgan. Bu esa ekin yerlarini tejash maqsadida qo‘llanilgan tadbirdir.

Akobir Xoja xazirasi

Xazira xonaqohning ro‘parasida joylashgan bo‘lib, 19 asrda qurilgan. Peshtoqi unchalik muhtasham emas. Ixchamgina ikki tabaqali darvozasi gujum yog‘ochidan ishlangan. Supadan ikkita hujraga kiriladi. Ichkari qismida tilovat qiluvchilar uchun joy mavjud. Kiraverish eshigining chap tomonida Ahmadi Taxtabozi Jo‘yboriyning qabri bor. Marhumning vasiyatiga ko‘ra, jasadini xaziradan tashqariga ko‘mganlar. Rahmatli: “Har o‘tgan-ketgan haqimga duoyi-fotiha o‘qisin”, degan ekan.

Nasriddin Xoja xazirasi

Xazira madrasa, masjid, xonaqoh ro‘parasidagi oraliq maydonning sharq tomonida joylashgan bo‘lib, 18 asrning ikkinchi yarmida qurilgan. Yonida katta chilonjiyda o‘sadi. Kiraverish eshigining ikki tomonida oltita hujra mavjud.

Abdulaziz Xoja xazirasi

Ushbu hazira 19 asrda qurilgan. Xaziraga kirish eshigi yon tomonida bittadan hujra mavjud, poydevori unchalik katta emas. Shu sabab maqbara peshtoqi nisbatan past qurilgan. Ichkarida tilovat uchun ayvon qurilgan.

Sharqiy darvoza

16 – asrning 2-yarmida qad rostlagan. Kiraverish eshigi, juda hashamatli bo‘lgan. Darvozani shoh Abdullohxon qurdirgan. Majmuaga mana shu hashamatli darvoza orqali kiriladi.

Poshshooyim xazirasi

Mazkur xazira 17- asrning 2- yarmiga mansub bo‘lib, uning poydevori 6 metr. Peshtoq, ichkari miyonsaroy, hujra va to‘rt devori vaqtida koshinkoriy qilingan. Uning devorlarida Buxoro binokorlik bezak berish san’atining eng yorqin ko‘rinishlari o‘z aksini topgan. Peshtoqda “Zumar” surasining 53-oyati koshinkoriy qilib yozilgan.

Mastura Bonu Sultonim xazirasi

Xazira Maxdumi A’zam Xojai Kosoniy avlodidan bo‘lmish, (Buxoroga kelin bo‘lib tushgan) Mastura Bonu Sultonim va uning qizlari, kelinlariga tegishli mangu maskandir. Obida 17- asrning oxirida tiklangan. Mastura Bonu Sultonim Xo‘ja Sa’dning xotini bo‘lib, qo‘li ochiq, saxovatli, o‘qimishli ayol bo‘lgan. Jo‘ybor xojalariga kelin bo‘lgan Mastura Bonu Sultonim ko‘p xayrli ishlarning boshini tutgan. Buxoroda bog‘-rog‘ yaratish va uni obod qilishda merosiy yerlari daromadi hisobidan katta mablag‘ ajratgan. Moh Sultonim 1619 yilda vafot etgan. Uning hurmati uchun Chor Bakr ziyoratgohida xazira qurdirilgan. Xazira vaqtida parchinkoriy qilingan devor bilan o‘ralgan. Peshtoq, miyonsaroy va hujralari bo‘lgan. Bu yerda 500 dan ortiq mayyit ko‘milgan. Ayrim qabrlardan to‘rt martadan foydalanilgan.

Zaynab Sulton Poshsha xazirasi

Zaynab Sulton Poshsha xazirasiga Xoja Sa’d xazirasiga boriladigan katta darvoza orqali kiriladi. Xazira 17-arsning oxirlarida tiklangan. Kiraverish yo‘lagidan to ichma-ich chillaxonagacha bo‘lgan joylarda ham qabrlar mavjud. Qabrlar orasidan o‘tib, avval chillaxona, keyin tilovatxona, undan so‘ng esa xaziraga kiriladi.

Saqoxona

Saqoxona sedara shaklida qurilgan ko‘shk bo‘lib, unda qishin-yozin ichimlik suvi turgan. Ziyoratchilar, qori va shu yerlik aholi ichishi uchun xumlarda suv bo‘lgan. Meshkoblar har kuni xumlarni to‘ldirib turganlar va mana ishlari uchun haq olganlar.

Jonkeldibiy va uning ota-bobolari daxmasi

Poshshooyim maqbarasidan o‘ng tomonda yana ikkita peshtoqli daxma mavjud bo‘lib, u xojalar avlodiga mansub emas. Bular Jonkeldibiy va uning ota-bobolarining daxmasidir. Jonkeldibiy 18-asrda Buxoroda hukmronlik qilgan manhitlar sulolasining vakilidir. Ular Jo‘ybor xojalariga hurmatlari, e’tibor va sadoqatlari betimsol ekanligi tufayli shu yerdan joy sotib olib, daxma qurganlar. Uning chap tomonadagi xazira 16 asr oxiri -17 asr boshlarida qurilgan bo‘lib, u jo‘ybor xojalaridan biri bo‘lgan Mirzo Muhammad Bilgunga tegishlidir.

Mozori Daroz yo‘lagi

Abu Bakr Sa’d, Xoja Islom Jo‘yboriy va Tojiddin Hasan dafn etilgan xaziraga olib boradigan uzun yo‘lak bo‘lib, unga peshtoqli darvozadan kiriladi. Xoja Sa’d Kalon xazirasiga kiradigan peshtoqli darvozaning ro‘parasida joylashgan. Mozori daroz yo‘lagi oxirining chap tomonida 18-asrda qurilgan qorixona-chillaxona mavjud. Yo‘lak nihoyasidagi xazira “Buyuklar xazirasi” deb ham ataladi. U 16 asrning ikkinchi yarmida qurilgan.

Garmoba (qadimiy tahoratxona)

18-asrda qurilgan ushbu o‘ziga xos tahoratxona majmuaning janubiy-g‘arb tomonida joylashgan. Usti gumbazli bo‘lgan bu tahoratxona (hammom vazifasini ham bajargan) o‘z davrining eng mukammal binokorlik yutuqlaridan foydalangan holda qurilgan.

Sobiq Sho‘ro davrida Buxoro shahrining Chor Bakr majmuasi yarim vayronaga aylandi. Masjid, madrasa, xonaqoh va hujralar xarob qilindi. Hovuzlar, chashma-quduqlar ko‘mib tashlanib, bu muqaddas joyni ziyorat qilish tamoman ta’qiqlandi. Masjidda namoz o‘qish man’ etildi. Yurtimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng, milliy madaniyat va diniy qadriyatlarimiz qayta tiklandi. Istiqlolimizning dastlabki kunlaridan boshlab, hurmatli Yurtboshimizning sa’y-harakatlari bilan o‘lkamizdagi barcha tarixiy yodgorliklar qayta tiklana boshlangani singari, Chor Bakr ziyoratgohida ham obodonlashtirish ishlari boshlab yuborildi. Hoji Rajab bobo To‘xtaev (1945-2010) boshchiligidagi yuzlab mahalliy namozxonlarning talablariga binoan, majmua tarkibidagi “Chahor Bakr” masjidida musulmonlar yana ibodatlarini ado eta boshladilar. Hoji Rajab To‘xtaev mustaqillikning dastlabki yillaridan to 1998 yilgacha “Chahor Bakr”masjidi imom xatibi bo‘lib xizmat qildilar.Tarixiy majmua 1999-2000 yilda viloyat hokimi S.Q. Husenov rahnamoligida, Buxoro tumani hokimi N.I. Po‘latov va boshqa rahbarlar, shuningdek, tadbirkorlar, saxovatli insonlar, qo‘li gul ustalar tomonidan ta’mirlandi.

2001 yilda viloyat va tuman hokimligining qaroriga asosan Chor Bakr tarixiy me’moriy majmuasi direksiyasi tashkil qilindi. To‘xtaev Rajab uning direktori etib tayinlandilar.“Chahor Bakr”jome’ masjidi 1998 yil 10 avgustda qayta ro‘yxatga olinib, u yerda domla hoji Zayniddin Shodiev 1998-2015 yillar mobaynida imom xatib bo‘lib xizmat qildilar. Hozirgi kunda domla Azizxo‘ja hoji Inoyatov “Chahor Bakr” jome’ masjidi imom xatibi lavozimida faoliyat yurityaptilar va u kishining sa’y-harakatlari bilan majmuada ta’mirlash hamda obodonlashtirish ishlari olib borilmoqda. 2017 yil 31 dekabr’ kuni majmuaning kiraverish darvozasidan o‘ng tomonda 16 asr Buxoro me’moriy maktabi usuliga asoslangan zamonaviy qulayliklarga ega bo‘lgan Tahoratxona foydalanishga topshirildi.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Chor Minor

Buxoro - Chor Minor

Chor Minor me’moriy obidasi Xalfa Niyozqul tomonidan bunyod etilgan. Ushbu inshootning qurilishiga homiylik qilgan Xalfa Niyozqul turkman urug‘idan bo‘lib, Amir Haydar hukmronligi davrida yirik davlat lavozimlarida ishlagan. U XIX asrning o‘rtalarida vafot etgan. Chor Minor Buxoro shahrida mang‘itlar sulolasi hukmronligi davrida bunyod etilgan bo‘lib, uning o‘ziga xos tomoni shundaki, u to‘rtta minora bilan o‘rab olingan O‘rta Osiyodagi yagona inshoot hisoblanadi.

Chor Minor me’morchilik majmuasi so‘nggi o‘rta asrlarning oxirgi davrlarida (XIX asrda), 1807-yilda bunyod etilgan. Me’moriy obidaning qurilishida har xil o‘lchamdagi xom va pishgan g‘ishtlar, loy, yog‘och, tosh va shunga o‘xshash mahsulotlardan keng foydalanilgan.

Majmua chor qavatli minora, an’anaviy usulda qurilgan masjid, bir qavatli madrasa, atrofi bir qavatli hujralar bilan o‘ralgan hovlidan iborat. Sinchli peshayvon tipidagi masjid hovlining janubiy-g‘arbiy burchagida joylashgan (nomi ham shundan). Minoralarning tepa qismi gumbaz shaklida yakunlangan bo‘lib, ular sirkori koshinlar bilan bezatilgan. Ikki qavatli xonaning birinchi qavati miyonsaroy ko‘rinishida bo‘lib, izoralari toshlar bilan qoplangan, tomi gumbazli, ikkinchi qavati kutubxona, kutubxonaning shifti pastak gumbazli bo‘lib, sodda muqarnaslar halqasi bilan to‘ldirilgan. Ikkinchi qavatga minoralarning biridagi zina orqali chiqiladi.

U o‘z davrida masjid, madrasa, darveshlar va musofirlar tunab qolishi mumkin bo‘lgan xonaqoh vazifasini bajargan. Chor Minor majmuasi Sharq me’morchilik an’analarini o‘zida mujassamlashtirgan, an’anaviy “Chor” uslubda bunyod etilgan.

Me’moriy obida bugungi kunda ham o‘z davridagi vazifasini saqlab qolgan. Chor Minor Buxoro shahridagi boshqa me’moriy obidalar qatorida UNESCO tashkilotining “Butun Jahon madaniy yodgorliklari” ro‘yxatiga kiritildi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan 2000-yil 30-avgustda “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish” hamda 2008-yil 12-sentabr “Muzeylar to‘g‘risida”gi qonunlari madaniy meros obyektlarining huquqiy kafolatidir. Yuqoridagi qonunlar ijrosi sifatida me’moriy obidaning ta’mirtalab qismlari qayta tiklandi, yon-atroflari ko‘kalamzorlashtirildi.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Fayziobod xonaqohi

Buxoro - Fayziobod xonaqohi

Buxoro shahridagi Fayziobod xonaqohi 1598-1599 yillarda mashhur sufiy Mavlono Poyanda-Muhammad Axsi Fayzobod tomonidan qurdirilgan. Qurilishdan ikki yildan so‘ng, 1601 yilda vafot etgan. Masjid har kunlik besh mahal, juma va jamoat namozlari uchun mo‘ljallangan. Shuningdek, masjid sufiylarning diniy marosimlarni o‘tkazish va darveshlarning vaqtinchalik turar joyi bo‘lib xizmat qilgan.

Ushbu bino o‘z zamonasining ajoyib ijodlaridan biri hisoblangan. Uning katta, baland, yorug‘ xonasi saroylardan qolishmaydi. Binoning barcha arxitekturasi nafislik va jozibadorlik bilan ishlangan. Masjidning kompozitsiyasi tantanali. Markaziy ayvonga ikkala tomondan arka-gumbazli galereya birlashgan. Mehrob ortida uch qavatda darvishlarning vaqtincha turishlari uchun xujralar joylashgan. Ichkari gumbaz ikki xil rangli “chaspak” texnikasi asosida ganj o‘ymakorligida bezatilgan.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Govkushon madrasasi

Buxoro - Govkushon madrasasi

Govkushon madrasasi Buxoro shahridagi jo‘ybor shayxlari tomonidan bunyod etilgan. Inshootning qurilishida homiylik qilgan jo‘yboriylar Muhammad Islom (taxminan 1493-1563) va Xoja Sa’d (1531/32-1589)lardir. Ma’lumki, xoja Muhammad Islom va uning avlodlari o‘zlarini aslzoda va valiylar avlodi ekanliklarini ko‘rsatish maqsadida, o‘z shaxslarini ota tomondan Muhammad payg‘ambar avlodlariga, ona tomondan esa Chingizxon va Jo‘jiga olib borib ulaydilar. Aslzodalik va tariqatdagi yuqori mavqelariga ko‘ra, Jo‘ybor xojalari somoniylar davridan boshlaboq davlat ishlarida muhim lavozimlarni egallaganlar. Shayxlarning asosiy boyliklari xonlar, sultonlar va badavlat shaxslar tomonidan berilgan tortiqlar asosida hosil bo‘lgan. Xoja Muhammad Islom ombor va sandiqlarida saqlanayotgan sarmoya va turli-tuman qimmatbaho matolardan tashqari, Buxoro, Samarqand, Nasaf, Marv va boshqa viloyatlarda 300 jufti gov (2500 gektar) yer-suvga ega bo‘lgan. Shuningdek, qo‘l ostida 10 ming qo‘y, 700 ot, 500 tuya, 104 ta hunarmandchilik va savdo do‘konlari, 7 tegirmon, ko‘plab hammomlar, sardobalar va boshqa mol-mulk bo‘lgan. Xoja Muhammad Islomning o‘g‘li va vorisi Xoja Sa’d esa 2 ming jufti gov (17 ming gektar) sermahsul yer, 2,5 ming qo‘y, 1000 ta tuya, 1000 ta yilqi, 12 ta hammom, 10 sardoba, 2 karvonsaroy egasi hisoblangan. Ana shularning hammasidan u yiliga 1,6 million tanga daromad qilgan. Shuningdek, qalmoq, rus va hindlardan iborat uning 1000 ta quli ham bo‘lgan.

Govkushon madrasasi so‘nggi o‘rta asrlarning dastlabki bosqichida, shayboniylar hukmronligi davrida, XVI asrda bunyod etilgan. Uning bunyod etilishda har xil o‘lchamdagi xom va pishgan g‘isht, yog‘och, loy, tosh, tunuka va shu kabi ashyolardan foydalanilgan. Govkushon madrasasi va masjidning o‘rtasidan Shohrud arig‘i o‘tgan. Lekin bu ariq 1930-yillarda ko‘milib ketgan. Madrasaning sharqiy tarafi ikki qavatli, yon va orqa tomonida bir qavatli hujralar va mezana mavjud. Peshtoqning g‘arbidagi ravoq ustidagi qanosi o‘simliksimon sirkori naqshlar, kitoba qismi esa suls xati bilan bezalgan. Kiraverishda, o‘ngda xonaqoh-masjid (darsxona) bor. O‘rtadagi hovli (25×35 m)ning to‘rt tomoni hujralar bilan o‘ralgan. Xo‘ja masjidi kirish peshtoqi, hovli atrofi g‘ishtin ravoqli ayvonlar, xonaqoh va minoradan tashkil topgan. Minora (19,5 m)ga masjid tomidagi ravoqli ko‘prik orqali chiqilgan. Minora turli shakldagi g‘ishtlardan terilgan. Naqshlar yuqoriga tomon noziklasha borib, fonusning ravoqli darchalari bilan birga minoraga nafislik bag‘ishlaydi. Govkushon madrasasi Sharq an’analarini o‘zida mujassamlashtirgan, naqshdor, “Chor” uslubida ishlangan.

Madrasaning nomi boshqa madrasalardan tubdan farq qiladi. Madrasa mahalla nomi bilan bog‘liq. Bundan tashqari Govkushon degan qassoblar bozori va mahalla bo‘lgan. Mustaqillik yillarigacha va mustaqillikdan so‘ng me’moriy obidaning ta’mir talab qismlari qayta tiklandi. Madrasa atroflari ko‘kalamzorlashtirildi. Chet el sayyohlari va yurtimiz ziyoratchilarning sayilgohiga aylangan.

1997-yilda Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan Buxoro shahridagi barcha obidalar qatorida Govkushon madrasasi ham qayta ta’mirdan chiqdi. UNESCO tashkilotining Butun Jahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritildi. 2000-yil 30-avgustda “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida” qabul qilingan qonunlar me’moriy obidaning huquqiy kafolatidir.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Ismoil Somoniy maqbarasi

Buxoro - Ismoil Somoniy maqbarasi

O‘rta Osiyo va Buxoro shahrida Somoniylar davri me’morchiligining nodir namunalaridan biri bo‘lgan Ismoil Somoniy maqbarasi Ismoil Somoniy tomonidan bunyod etilgan. Ismoil Somoniy shaxsi haqida gapiradigan bo‘lsak, u Buxoroda Somoniylar davlatiga asos solgan yirik siyosiy arbob hisoblanadi. Ismoil Somoniy 848-yil Buxoro shahrida tug‘ilgan, 874-yilda somoniylarning Buxorodagi noibi, 888-yildan esa butun Movarounnahrga hokim bo‘lgan. Ismoil Somoniy markaziy hokimiyatni mustahkamlash siyosatini olib borib, turli yerlardan ulamolar, adiblar, usta va hunarmandlarni Buxoroga to‘plagan. Madaniyat rivojiga katta hissa qo‘shgan. Bag‘dod xalifalaridan ibrat olib, o‘ziga ulkan maqbara qurdirgan. 893-yilda Tarozga yurish qilib shimoliy chegaralarni mustahkamlagan. 900-yilda Movarounnahr va Xurosonni birlashtirgan.

Me’moriy obida bunyod etilgan davrda O‘rta Osiyoda arab xalifaligidan mustaqil mahalliy davlatlar tashkil topa boshladi. Xurosonda Tohiriylar, Movarounnahrda esa Somoniylar davlati vujudga keldi. Mahalliy davlatlar yagona markaz atrofida birlashtirilib, ilm-fan yuksalgan. 874-yilda Ismoil Buxoro noibi etib tayinlandi. Bu paytda Movarounnahrda akasi Nasr hukmronlik qilayotgan edi. Nasr va Ismoil o‘rtasidagi munosabatlar 888-yilda buziladi va bu urushga olib keladi. Urushda g‘alabaga erishgan Ismoil butun Movarounnahrga hokim bo‘lib oladi. 893-yilda u Tarozga yurish qilib Shimoliy chegaralarni mustahkamlagan.

Ismoil Somoniy maqbarasi o‘rta asrlarning rivojlangan davrida (IX-X asr), 864-868-yillar oralig‘ida, hozirgi Buxoro shahrining eski shahar qismida qurilgan.

Inshoot qabr vazifasini bajarganligi sababli, uning intereri uch pog‘onali (to‘rtlik – to‘rt devor, sakkizlik – devordan tomga o‘tish qismi va gumbaz – tom ko‘rinishdagi) bir xonali kvadrat shaklni tashkil qilgan.

Uning qurilishida pishgan g‘isht, tosh va yog‘ochdan foydalanilgan. Maqbaraning dizayniga to‘xtaladigan bo‘lsak, jimjima g‘ishtin bezaklari chiviqli to‘siq yoki qamish, bo‘yra to‘qimasini eslatadi. Devor qalinligi – 1,8 m., tarhi – tashqarisi 10,80×10,70 m., ichkarisi 7,20×7,20 m. Usti gumbaz bilan qoplangan. To‘rt burchagi ustunsimon shaklda ishlangan, gumbaz atrofiga 4 qubba o‘rnatilgan.

Devor tepasida kungirasimon darcha (40 ta). Har bir darcha hoshiyalangan. Ravoq tepasidagi qanos g‘ishtin tangachalar marjoni bilan chegaralangan. Ikki chetiga mayda-mayda g‘ishtdan chorsu tumor yasalgan. Bino ichkarisi tashqaridagi bino bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uslub jihatidan bir xil. Ichki devor gumbaz osti bag‘alidagi ustma-ust ravoqchalar – ustunchalarga tayangan. Ravoqchalar 8 qirrali gumbaz asosini tashkil qiladi. Qirralar burchagiga gumbazga tirgaklik qiluvchi ustunchalar ishlangan. Arxeologik qazilma vaqtida (1927) xona sahnida 2 yog‘och sag‘ana borligi aniqlangan. Ismoil Somoniy maqbarasi 4 tomoni bir xil chordara shaklida, uning tuzilishida qadimiy sug‘d me’morchiligining an’analari saqlanib qolgan buyuk me’moriy asar.

Ismoil Somoniy maqbarasi jahon me’morchilik va binokorlik maktablarining noyob asari hisoblanadi. Tengi yo‘q bu arxitekturaviy yodgorlikni arxitektorlar va binokorlar faxr bilan tilga oladilar, tarixchilar yaratilishini o‘rganadilar, san’at ahli esa uning tasvirlarini turli xil buyumlarda sevib aks ettiradilar.

Ismoil Somoniy maqbarasi IX asrda Buxoroda me’morchilik san’ati, binokorlik texnikasining naqadar yuksalganligini va rivojlanganligini ko‘rsatadi. Ana o‘sha davrdan boshlab binokorlikda yuqori sifatli pishgan g‘isht, albastrli qorishmalar ishlatilgan.

Ushbu nodir obidani tiklashgacha bo‘lgan davrda Buxoroda matematik bilimlar, xususan geometriya juda yaxshi rivojlangan.

Professor M.Bulatov tomonidan uni barpo etishda qo‘llanilgan handasa qoidalari va qonuniyatlarini o‘rganish asosida doktorlik dissertasiyasi yozilganligi ham bejiz emas. Hali inshootning o‘rganilmagan qanchadan-qancha qirralari, qonuniyatlari, qoidalari, qurilish usullari bor.

Yuksak professional darajada barpo etilgan bu tarixiy yodgorlik o‘sha davrdagi eng tajribali quruvchilarni, eng qobiliyatli me’morlarni loyihalash va qurilish usullari bilan qurollantirganligi, ularning bilim va malakalarini nechog‘lik oshirganligi sir emas.

Ismoil Somoniy maqbarasi markazlashma inshoot bo‘lib, uning asosiy hajmini to‘rt devori ko‘tarilgan sari bilinar-bilinmas yengil qiyshaytirilgan kub va fazoviy gumbaz tashkil qiladi. Devor kvadratlari bilan gumbazni tutashtiruvchi konstruksiya inshootning o‘ziga xos jihatlaridan hisoblanadi. Maqbaraning barcha fasadlari bir xilda bajarilgan. Devorlar ichkari va tashqi tomondan bezakli qilib yuqori sifatli pishgan g‘ishtdan bejirim terilgan, qurilishda o‘ymakorlik usullaridan ham foydalanilgan.

Dekorativ g‘isht terimi inshootga yengillik ifodasini baxsh etgan. Kirish eshik proyomlari strelka shaklidagi arka ko‘rinishida bajarilgan. Bu yechimlar, ayniqsa, strelkali arka va gumbazli tom konstruksiyalari, keyingi davrda nafaqat Buxoro me’morchiligida, balki butun Markaziy Osiyo me’morchiligida ham ko‘p ishlatilgan.

Zaruriyati tug‘ilgan gumbazli yopmalarni ishlatishning ijobiy tomonlari ko‘pdir. Ulardan biri shundan iboratki, o‘sha davrda uzoq vaqtga chidaydigan konstruksiyalarning egilish qismlarida ham yaxshi ishlaydigan temirbetonga o‘xshagan buyum va konstruksiyalar deyarli mavjud bo‘lmagan. Shu sababli ham tom yopma shunday ko‘rinishda bajarilganki, u shakl bo‘yicha bunyod etilgan har qanday konstruksiya asosan siqilishga ishlagan. Natijada inshootlarning proyomlari ko‘rsatkichli arka shaklida, tom yopmalari esa gumbaz shaklida g‘isht terimidan mustahkam qilib tiklangan.

Boshqa tomondan, quruq va issiq iqlimli, quyoshning katta radiasiyasi yerga tushadigan sharoitda gumbazli yechim samaralidir. Quyosh nuri gumbazli tomning faqat qaysidir bir bo‘lakchasiga tik tushib, o‘sha qisminigina ko‘p isitadi; shu vaqtda gumbazli yopmaning qolgan qismlariga radiasiya tik tushmaydi va tom ko‘p isimaydi. Gumbazli yopmaning uchinchi jihati shundan iboratki, bunday sirtdan issiqlik tez ketib, tom tezda soviydi. Shamol esganda esa, bu jarayon yana ham intensivlashadi.

Ismoil Somoniy arxitekturaviy yodgorligi XI asrdan ortiq vaqt ichida yaxshi holda saqlanib qolgan. U jahon arxitekturasining takomillashgan asari, «Sharqning me’moriy durdonasi» degan nomlar bilan ham ataladi. Yodgorlik arablargacha bo‘lgan davr an’anasi asosida bajarilgan bo‘lsa-da, u nafaqat Buxoroda, balki Markaziy Osiyo me’morchiligida ham yangi stil, yangi shakl va yangi yechimlarni yaratishning keyingi taraqqiyotini aniqlab bergan.

Bino gumbazining o‘rtasida yorug‘lik tushishi va issiq havoning chiqib ketishi uchun gumbazcha bilan yopilgan baraban konstruksiya o‘rnatilgan bo‘lib, uning yon tomonlariga arkali proyomlar qo‘yilgan. Inshoot devorlarining tashqi burchaklari naqshli ustunlardan, devorlar va kirish eshiklarining arkalari esa bezakli, jilo berilgan g‘ishtlardan mohirona ishlangan. Gumbazli bino intereri bilan chuqurroq tanishilsa, uni yaratish san’ati oldingi vaqtlardan boshlanganligiga va an’anaga aylanganligiga ishonch hosil qilinadi. Yodgorlikning arxitekturaviy tahlili uni Eron, Mesopotamiya me’morchiligi bilan genetik bog‘liqlikda ekanligidan guvohlik beradi.

Bu inshootda bir necha tektonik yechimlar bir butunlikda, yaxlitlikda ishlab chiqilganligini inkor etib bo‘lmaydi. Turar-joy va madaniy arxitektura asoslaridan ishonch bilan foydalanganlik ushbu inshoot misolida Buxoro me’morchilik maktabining o‘sha davrda yuksak darajada rivojlanganligini ko‘rsatib turibdi.

Demak, Ismoil Somoniy maqbarasining hajm – samoviy va konstruktiv strukturasi undan keyin qurilgan gumbazli binolarning rivojlanishini aniqlab bergan. Me’moriy naqshlar, chiroyli jimjimador bezak elementlari, nihoyatda go‘zal va bejirim badiiy ifodalar o‘sha davrda g‘isht terish san’atining gullab-yashnaganligidan dalolat beradi. Maqbaradagi g‘ishtlarning yuksak badiiy did bilan terilganligi uning jahon me’morchiligi ajoyib durdonalari silsilasidan o‘rin olishiga asos yaratgan.

Maqbara gumbazsimon, Movarounnahr va Xuroson me’morchiligining o‘ziga xos “Chor” uslubida qurilgan. Me’moriy obidaning o‘ziga xos tomoni shundaki, u O‘rta Osiyo arxitektura va san’at tarixidagi dastlabki maqbaralardan biridir. Ismoil Somoniy maqbarasi loyihasidan tortib, hajmiy tuzilishigacha geometrik tartib asosida yaratilganligi uning boshqa maqbaralardan farqlantiruvchi xususiyatidir. Maqbara o‘z davrida somoniy amirlari dafn etilgan daxma hisoblangan.

Hozirgi kunda me’moriy inshoot atroflari bog‘ga aylantirilgan. U arxiologik qazishmalar orqali topilganligi uchun 60-50 sm pastda joylashgan. Bugungi kunda bu inshoot islom dunyosi ma’rifatparvarlari va allomalarining diqqat-markazida hamda turistlarning sayohatgohiga aylangan.

Maqbaraga O‘zbekiston hukumati tomonidan berilayotgan e’tiborga to‘xtaladigan bo‘lsak, 1997-yilda Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan Buxorodagi barcha obidalar qatorida Ismoil Somoniy maqbarasi ham qayta ta’mirdan chiqdi. YuNESKO tashkilotining Butun Jahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritildi. 1993-yilda Buxoro shahrining tarixiy markazi (1-sessiya, Kolumbiya) “Butunjahon madaniy meroslari ro‘yxati”ga kiritilgan.

2000-yil 30-avgustda “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risi”dagi qonun qabul qilindi. Davlatimiz tomonidan qabul qilingan ushbu qonunlar me’moriy inshoot muhofazasining huquqiy kafolatidir.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Ko‘kaldosh madrasasi

Buxoro - Ko‘kaldosh madrasasi

Buxoro shahrining Labi hovuz majmuasining shimolida joylashgan Ko‘kaldosh madrasasi Qulbobo Ko‘kaldosh tomonidan bunyod etilgan.

Qulbobo Ko‘kaldosh Abdullaxon II ning ko‘kaldoshi bo‘lib, Buxoro xonligida xonning dushmanlari va do‘stlari haqida ma’lumot yig‘adigan hamda ularga oid tavsiyalarni xonga taqdim qilgan, shuningdek, mamlakat xavfsizligi uchun mas’ullardan biri bo‘lgan ko‘kaldosh mansabida faoliyat yuritgan.

Ko‘kaldosh madrasasi shayboniylar sulolasi hukmronligi davrida, so‘nggi o‘rta asrlarning dastlabki qismida, 1568-1569-yillar oralig‘ida bunyod etilgan.

Me’moriy obida bunyod etilgan davrda shayboniylar o‘rtasida siyosiy kurash avj olgan edi. Abdullaxon II 1557-yili mayda Buxoroni qo‘lga kiritadi va uni o‘z poytaxtiga aylantirdi. 1561-yilda otasi – Iskandarxonni davlat boshlig‘i – xon deb e’lon qilib, uning nomidan mamlakatni o‘zi boshqara boshlaydi. Markaziy hokimiyatga bo‘ysunishdan bosh tortgan Shayboniy sultonlar bilan kurashib, Balx (1574-yil), Samarqand (1578), Toshkent, Sayram, Turkiston va Farg‘ona (1583-yil)ni egallaydi. 1582-yilda shimolga yurish qilib, Ulug‘tog‘ga qadar borgan.

Me’moriy obidaning qurilishida (xom va pishiq) g‘isht, loy, yog‘och, maxsus “qir” qotishmasi va shu kabi qurilish ashyolaridan keng foydalanilgan.

Madrasaning ikki qavatli bosh tarzi ansambl maydoniga qaratilgan. Peshtoqini bezatib turgan koshinlar saqlanib qolmagan. Madrasa peshtoqidagi darvoza girrix va islimiy naqshlar bilan bezatilgan. Madrasa hovlisiga 5 gumbazli miyonsaroy orqali kiriladi. Miyonsaroyning ichki gumbazlari va bag‘allari, shipi o‘ziga xos turli shakldagi murakkab to‘rsimon-yulduzsimon, qolibkori va iroqi uslubda pishiq g‘ishtda ganj qorishmasidan terilgan. Madrasa hovlisi uzun (42×37 m), o‘rtaga yangi imorat 1929-yilda bunyod etilgan. Hovli tomondagi 2 qavatli 160 hujra bilan o‘ralgan. Yon tomonidagi hujralarning pastki qavatiga xonani yoritish uchun panjaralar o‘rnatilgan. Yuqori qavatiga esa qator qilib chuqur ravoqlar ishlangan. Ravoqlar tepasini va ba’zi darcha panjaralarini bezatishda koshin ancha tejab ishlatilgan. Bosh tarzidagi peshtoq kitobasida yozuvlar saqlangan. Peshtoqining ikki yonidagi masjid va darsxona oldiga 2 qavatli 3 qismga ajratilgan chuqur ravoqlar va burchaklaridagi guldastalarda Buxoro me’morchiligiga xos qadimiy va milliy an’analarni aks ettirilgan.

Ko‘kaldosh madrasasi “Chor” uslubda, eshik va g‘ishtlarning terilishi xotamkori uslubida o‘z aksini topgan.

Me’moriy obidaning o‘ziga xos tomoni shundaki, u Labi hovuz ansamblidagi eng katta imorat va Buxoro shahridagi eng katta madrasa hisoblanadi. Ko‘kaldosh madrasasida Sadriddin Ayniy tahsil olgan, hozirda u yashagan hujra muzeyga aylantirilgan va eksponatlar bilan jihozlangan.

Me’moriy inshoot ilm maskani, madrasa sifatida faoliyat ko‘rsatgan. Madrasada 3 bosqichda ta’lim berilgan.

Me’moriy obidaning bugungi kundagi holati haqida gapiradigan bo‘lsak, 1997-yil Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan Buxoro shahridagi me’moriy obidalar qatorida Ko‘kaldosh madrasasi ham ta’mirlandi. Madrasa atroflari ko‘kalamzorlashtirildi. Obidaning hovlisi hisoblangan Labi hovuz majmuasi qayta ta’mirdan chiqdi.

Ko‘kaldosh madrasasi 1960-1970 va 1995-1997-yillarda ta’mirlangan. Hozirda Ko‘kaldosh madrasasida Buxoro viloyatining “Oltin meros” jamg‘armasi joylashgan. Inshoot mustaqillik yillarida bir necha bor ta’mirlandi. Inshoot UNESCO tashkilotining Butun Jahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritildi. 2000-yil 30-avgustda “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. 2008-yil 12-sentabrda “Muzeylar to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilindi. Davlatimiz tomonidan qabul qilingan ushbu qonunlar me’moriy inshoot muhofazasining huquqiy kafolatidir.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Labi Hovuz

Buxoro - Labi Hovuz

Labi Hovuz – 1510-1530-yillarda qurilgan ushbu ansambl Buxoro amirligi bosh vaziri Nodir devonbegi nomi bilan bevosita bog‘liqligi haqida ko‘plab tarixiy faktlar mavjud.

Dastlab bu yerda Labi Hovuz bilan birgalikda Nodir devonbegi xonaqohi va karvonsaroy quriladi. Karvonsaroy vaqf mulkiga berilib xonaqohni xarajatlarini qoplab turish rejalashtirilgan edi. Lekin o‘sha vaqtlardagi Buxoro amiri Labi hovuz ansambl’idagi Karvonsaroyni yanglishib ketib, xalq oldida madrasa deya e’lon qilib yuboradi. Shu tariqa Amrning yuzidan o‘tolmagan saroy amaldorlari Karvonsaroyni madrasaga aylantirishadi. Bu holat Nodir devonbegi madrasasining qurilishida ham yaqqol bilinib turadi. Amirlikda bir xil reja asosida qurilgan madrasalardan farqli ravishda Nodir devonbegi madrasasi ichida masjid ham, katta qiroatxona ham yo‘q. Keyinchalik karvonsaroyning xonalari madrasa faoliyatiga moslashtiriladi. Nodir Devonbegi madrasasi va xonaqoh toki chor Rossiyasi bosqiniga qadar faoliyat olib borgan.

Shuningdek, xalq og‘zaki ijodida ham bu inshoot haqida ko‘plab rivoyatlar mavjud. Rivoyatlardan birida Labi Hovuz va uning atrofidagi binolarni mahr evaziga berilgan zirak bahosiga qurilgani haqidadir.

Nodir devonbegining o‘zi yirik amaldor bo‘lsa ham, oilasi o‘rta qatlam vakili bo‘lgan. Devonbegi yoshligidan ancha ilmga chanqoq bo‘ladi va tezda amal pillapoyalaridan ko‘tarilib, Buxoro amirining Bosh vaziri Devonbegi etib tayinlanadi. Amir qarorgohida ishlab yurgan vaqtlarida boy va mansabdor kishining qizini sevib qoladi hamda unga sovchi qo‘yadi. Mahrga qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan bir juft tilla zirak beriladi.

Kelin uchun berilgan ushbu mahr kamdek ko‘rinadi va qiz andak xafa ham bo‘ladi. Sababi bo‘lajak kelin ancha boy oilada yashagan, kuyov bola ham uncha-muncha emas, naqd Buxoro amirligining Bosh vaziri- Devonbegi edi. Shunday bo‘lsada nikohga qiz tomonidan rozilik bildiriladi hamda to‘y bo‘lib o‘tadi. O‘zining tilla-taqinchoqlarini mo‘’jazgina sandiqchalarda saqlaydigan aksar saroy xonimlari kabi Devonbegining ayoli ham o‘z tilla-taqinchoqlarini va ushbu ziraklarni sandiqchaga solib qo‘yadi.

Shu asnoda bir qancha yillar o‘tadi. Bir kun ayol sandiqchani ochib qarasa bir juft zirakning bittasi yo‘q bo‘ladi, uni qidirib ham topa olmaydi. So‘ng devonbegining ayoli xonadonda to‘polon ko‘taradi, uyimizda o‘g‘ri chiqibdi deya har tarafga jar soladi. Shu asnoda Nodir devonbegi kelib ayolini tinchlantirib, zirakni bir jufti kerak bo‘lgani uchun olganini aytadi.

Bir qancha vaqt o‘tib Nodir devonbegi keladi va ayoliga Buxoro shahrini aylanishni taklif qiladi. Devonbegi ayolini o‘sha vaqtda endigina qurib bitkazilgan Labi Hovuz ansambl’iga olib boradi. Bunday so‘lim go‘sha, katta hovuz va chiroyli binolar devonbegining ayolini o‘ziga maftun etadi. «Bunday chiroyli binolaru hovuzni kim qurdi, qachon qurildi bular ?» deya Devonbegidan savol so‘raydi. Nodir devonbegi bir qachon vaqt oldin olgan ziragini eslatadi hamda o‘sha zirakning bittasini evaziga ushbu binolarni qurdirdim deydi. Shundan so‘nggina devonbegining ayoli mahr uchun berilgan ushbu bir juft zirakning naqadar qimmatbaho ekanligini tushunib yetadi.

Hozirgi kunga kelib Buxorodagi Labi hovuz ansambli yangidan ta’mirdan chiqarilgan hamda shahar ahli va sayyohlarning sevimli go‘shasiga aylangan. Labi hovuzning salqin shamoli va unga o‘rnatilgan chiroqli favvoralar bilan bir qatorda, Buxorodagi boshqa tarixiy obidalardan farqli o‘laroq, bu inshootda kechki vaqtlarda ham odam gavjum bo‘ladi va mehmonlarga barcha turdagi xizmatlar ko‘rsatiladi.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Mag‘oki Attor Masjidi

Buxoro - Mag‘oki Attor Masjidi

Buxoro shahrining Mag‘oki Attor Masjidi XII asrda qoraxoniylar hukmronligi davrida bunyod etilgan. XVI asrda shayboniylar sulolasi xonlari davrida qayta qurilgan. Uni qayta qurishni tashkil qilgan Iskandarxon (1561-1583) va Abdullaxon II (1583-1598) hukmronligining dastlabki yillarida Samarqand hokimi bo‘lgan. 1583-yilda Abdullaxon bilan oralari buzilgan, Abdullaxon Andijonda isyon ko‘targan Isfandiyor sultonga qarshi qo‘shin tortganda Isfandiyor sulton unga qo‘shilishdan bosh tortgan. Do‘stum sulton (Toshkent hokimi), Isfandiyor sulton (Andijon hokimi) va O‘zbekxon (Hisor hokimi) bilan Abdullaxonga qarshi ittifoq tuzib Isfandiyor sulton boshliq qo‘shin Buxoro atrofini talon-taroj qilgan. Isfandiyor 1586-yil 16-avgustda fitnachilar tomonidan o‘ldirilgan. Abdullaxon o‘zbek davlatchiligi tizimidagi Buxoro xonligining shayboniylar sulolasidan chiqqan eng yirik hukmdori (1583-1598), davlat arbobi, sarkarda, ilm-fan, ma’rifat, madaniyat homiysi. Bobosi Jonibek sulton Karmana va Miyonqol hokimi bo‘lgan. Otasi Iskandar sulton o‘g‘li tug‘ilgan paytda Ofarinkentni, keyinchalik, aftidan aka-ukalaridan biri vafot etgach, Karmanani boshqargan. Abdullaxon II Shayboniyxon vafotidan keyin parchalanib ketgan mamlakat hududini qayta birlashtirish, markaziy davlat hokimiyatini mustahkamlash uchun yoshlik chog‘idan qattiq kurash olib borgan. Abdullaxon II hukmronligi davrida Buxoroda ilm-fan, san’at, shaharsozlik, adabiyot va shu kabi sohalar gullab-yashnadi.

Me’moriy obidaning asosiy qismi va so‘nggi holatdagi ko‘rinishi o‘rta asrlarning so‘nggi davrida, XVI asrda bunyod etilgan. Me’moriy obidaning qurilishida xom va pishgan g‘isht, yog‘och, loy, maxsus “qir” qotishmasi, tosh, ganj va shunga o‘xshash ashyolardan keng foydalanilgan. Me’moriy obidaning dizayni: Qadimiy 4 ustunli Moh masjidi (IX asr) o‘rnida XII asrda eski loyiha asosida qayta qurilgan (1934-yilda arxeologik tadqiqotlar asosida aniqlangan). XIV asrda ta’mirlangan, XV asrda peshtoqining yuqori qismi buzilgan. Shayboniy Abdulazizxon davrida (1541-1542-yillar) binoning yuqori qismi, gumbazlari qayta qurilgan. Masjid tarhi (13,35×17,6 m) sodda yechimga ega, ichkarisi 6 ustunli, 12 gumbazli, o‘rta gumbazi balandroq bo‘lib, uning asosidagi darchalar orqali bino ichiga yorug‘lik tushadi. Sharqiy qismini keng pillapoyali zina egallagan. Bosh tarzidagi peshtoq g‘ayriodatiy ravishda binoning yon tomonida joylashgan. Keyinchalik sharqiy qismi qayta qurilgan. Peshtoqining ko‘rinishida yoysimon chuqur ravoq va undagi o‘ziga xos bezaklar muhim o‘rin tutadi. Ganj va mayda g‘isht bo‘lakchalaridan bezatilgan peshtoq hashami g‘oyatda nafis va yuksak badiiy did bilan bajarilgan. Namoyon o‘lchamlariga mutanosib ravishda murakkab bo‘rtma naqshlar ishlangan. Ustun go‘shalari o‘yma naqshlar bilan, bog‘chasi vazasimon shaklda ko‘kalamzorlashtirilgan.

Me’moriy obida Sharq me’morchiligi an’analarini o‘zida mujassamlashtirgan, “Chor” uslubida bunyod etilgan. Me’moriy obidaning o‘ziga xos tomonlaridan biri, Mag‘ok (chuqurlik)da va Attor bozori yaqinida joylashganligi sababli Mag‘oki Attori madrasasi deb atalgan. Inshootning bezaklari XII asr Buxoro me’morchilik maktabining yuksak na’munasi sifatida O‘zbekiston me’morchiligi tarixida alohida o‘rin tutadi. Vaqt o‘tishi bilan masjid ko‘milib ketgan. Masjidning sharqiy peshtoqidagi yozuvlarga ko‘ra, 1547-yilda Abdulaziz ibn Abdulloh masjidni buzdirib, o‘rniga yangi masjid qurdirmoqchi bo‘ladi. Ammo naqshbandiya tariqatining o‘sha davrdagi peshvosi va xonning murshidi Maxdumi A’zam bunga yo‘l qo‘ymaydi. Me’moriy obidaning 1939-1949-yillarda peshtoqi mustahkamlanib ta’mirlangan, atrofi obodonlashtirilgan. Bundan tashqari, mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng, yurtimizdagi boshqa me’moriy inshootlar qatorida ushbu inshoot ham ta’mirlandi.

1997-yilda Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan Buxoro shahridagi barcha obidalar qatorida Mag’oki Attor masjidi ham qayta ta’mirdan chiqdi. UNESCO tashkilotining Butun Jahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritildi. 2000-yil 30-avgustda “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. 2008-yil 12-sentabrda “Muzeylar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni kabilar me’moriy obidaning huquqiy kafolatidir.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Masjidi Kalon

Buxoro - Masjidi Kalon

Buxoro shahrining Masjidi Kalon inshooti o‘rta asrlarning noyob me’morchilik namunasi bo‘lib, uning o‘rnida dastlab qoraxoniylar sulolasi hukmronligi davrida Juma masjidi bunyod etilgan. Shayboniylar davrida esa u Masjidi Kalon sifatida qayta qurildi. Masjidning hozirgi ko‘rinishi Shayboniylar sulolasiga mansub xonlar tomonidan bunyod etilgan.

Me’moriy obidani bunyod ettirgan shaxslar haqida gapiradigan bo‘lsak, inshootning ko‘pgina qismlari Ubaydullaxon, Abdulazizxon va Abdullaxon davrida qurilgan. Abdulazizxon (1509-1550) – Shayboniylardan, Ubaydullaxonning o‘g‘li, Xorazm hokimi (1538-1539). Otasining vafoti (1540)dan so‘ng mamlakatda ikki hokimiyatchilik yuzaga kelib, Abdulazizxon Buxoro xoni (1540-1550), Ko‘chkinchixonning o‘g‘li Abdulatifxon esa Samarqand xoni (1540-1551) bo‘lgan. Abdulazizxon o‘z hukmronligi davrida davlat va aholi manfaatlarini ko‘zlab qaror islohotlar o‘tkazgan, ayrim soliqlar (tanob puli, tafovut va tavfiri va b.)ni bekor qilgan, Buxoro atrofini yangi devor bilan o‘rashga kirishgan (uni Abdullaxon II bitkazgan bo‘lib, XX asr boshlarigacha saqlangan). Bundan tashqari u Buxoroda madrasa, ulkan kutubxona, Bahouddin Naqshband qabristonida xonaqohlar bunyod ettirgan.

Abdullaxon (to‘liq ismi: Abdulla ibn Iskandarxon ibn Jonibek sulton ibn Xoja Muhammad ibn Abdulxayrxon; 1534, Miyonqol, Ofarinkent qishlog‘i – 1598, Samarqand, Buxoro yaqinidagi Bahouddin majmuasiga dafn etilgan) – o‘zbek davlatchiligi tizimidagi Buxoro xonligining shayboniylar sulolasidan chiqqan eng yirik hukmdori (1583-1598), davlat arbobi, sarkarda, ilm-fan, ma’rifat, madaniyat homiysi. Bobosi Jonibek sulton Karmana va Miyonqol hokimi bo‘lgan. Otasi Iskandar sulton o‘g‘li tug‘ilgan paytda Ofarinkentni, keyinchalik, aftidan aka-ukalaridan biri vafot etgach, Karmanani boshqargan. Abdullaxon II Shayboniyxon vafotidan keyin parchalanib ketgan mamlakat hududini qayta birlashtirish, markaziy davlat hokimiyatini mustahkamlash uchun yoshlik chog‘idan qattiq kurash olib borgan. Abdullaxon II hukmronligi davrida Buxoroda ilm-fan, san’at, shaharsozlik, adabiyot va shu kabi sohalar gullab-yashnadi.

Buxoro shahrining eski shahar qismida joylashgan Masjidi Kalon rivojlangan va so‘nggi o‘rta asrlarning o‘ziga xos me’moriy inshooti bo‘lib, 1121-yilda bunyod etilgan bo‘lsa, 1514-yilda u qayta qurila boshlagan va XVI asrning o‘rtalarida uning bunyod etilishi yakunlangan.

Me’moriy obidaning bunyod etilishida xom va pishgan g‘isht, loy, yog‘och, tosh, ganch va chorsu pishiq g‘ishtidan keng foydalanilgan.

Me’moriy obidaning dizayni haqida gapiradigan bo‘lsak, masjid to‘g‘ri to‘rtburchak tarhli (127×78 m), keng hovli atrofini gumbazli bostirma ayvon egallagan. 188 qubba (gumbazcha) 208 ustunga tayangan. Ular o‘ziga xos mahobatli ko‘rinishga ega bo‘lib, ustunlarga keyinchalik murabba tarhli poyustunlar o‘rnatilgan. Hovlining to‘rt tomoni markazida naqshinkor peshtoqlar bor. Sharqdagi tashqi ulkan peshtoq mahobati va muhtasham bezagi bilan ajralib turadi. Masjidi Kalonning tashqi 7 eshigi bo‘lib, asosiy sharqiy darvoza oldida va ichida keng ayvonlar joylashgan. Peshtoq ravoqidagi boloxona va uning yon tomonidagi qirrali ravoqlar koshin va sirlashgan g‘ishtlar bilan bezatilgan. Ayniqsa, ganchkori ravoqlar alohida ajralib turadi. Peshtoq orqali hovli to‘ridagi xonaqoh maksuraga o‘tiladi. Xonaqohning tashqi poygumbazi baland, moviy gumbazi uzoqdan tashlanib turadi. Ichki gumbaz bag‘allariga “qolibkori” uslubida qator mayda ravoqcha (16 ta)lar ishlangan. Mehrob bezaklari nafis koshinkorlik san’atining yuksak namunasidir. Masjidi Kalonning bosh fasadi sharq tomonga qaragan. Yirik va mozoika bilan pardozlangan masjid peshtoqi biroz balandda joylashgan. Masjid hovlisiga bir necha pog‘onali zinadan kiriladi. Hovlining ichki tarafida ikkita moviy gumbaz joylashgan. To‘g‘ri to‘rtburchak shakliga ega bo‘lgan bu hovlining atrofi 228 gumbazdan galereya bilan o‘ralgan.

Me’moriy obidaning uslubini yoritar ekanmiz, Sharq me’morchiligining gumbazsimon “Chor” uslubida qurilgan.

Me’moriy obidaning o‘ziga xos tomonlari shundaki, uning hajmi va binokorlik bezakchiligi u darajada bo‘lmasa-da, rejaviy masshtabligi jihatidan Samarqanddagi masjidlardan qolishmaydi. Bu inshoot qadimiyligi va yirikligi tomonidan Samarqanddagi Bibixonim masjididan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Masjidi Kalon (forscha – katta masjid) peshtoqi oldidagi sahndagi ko‘shkni qayta ta’mirlashda (pavilyon) XX asrda Usta Shirin Murodov qatnashgan. Buxoro shahridagi katta masjidlardan biri bo‘lganligi uchun Masjidi Kalon nomi bilan atalgan.

Me’moriy obidaning bugungi kundagi holati haqida gapirar ekanmiz, 1997-yil Buxoro shahrining 2500 yillik yubileyi munosabati bilan masjid qayta rekonstruksiyadan chiqarildi va atrofi ko‘kalamzorlashtirildi.

Me’moriy obida masjid vazifasini bajarish bilan bir qatorda yetim-yesir, darveshlar va musofirlar uchun boshpana vazifasini o‘tagan. O‘zbekiston hukumati tomonidan berilayotgan e’tiborga to‘xtaladigan bo‘lsak, 1997-yilda Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan Buxorodagi barcha obidalar qatorida Masjidi Kalon ham qayta ta’mirdan chiqdi. UNESCO tashkilotining Butun Jahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritildi. 2000-yil 30-avgustda “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Shu va boshqa qonunlar inshootning huquqiy vakolati hisoblanadi.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Minorai Kalon

Buxoro - Minorai Kalon

Buxoro shahrining ramzi hisoblanmish Minorai Kalon (Katta Minora) me’morchilik namunasi Qoraxoniylar davlatining Movarounnahrdagi amiri Arslon Bug‘roxon tomonidan bunyod etilgan.

Arslon Bug‘roxon Muhammad ibn Sulaymon (to‘liq ismi Muhammad ibn Sulaymon ibn Dovud Kuchtegin ibn Tamg‘achxon Ibrohim, 1130-1131) – Movarounnahr hukmdori (1102-1130). Qoraxoniylardan bo‘lgan bu amir Barqiyoruq vassalli Sulaymonteginning o‘g‘li bo‘lgan. U 1102-yil Samarqand taxtiga Arslonxon unvoni bilan o‘tqazilgan. 12 ming mamlukdan iborat qo‘shin tuzib Dashti Qipchoqqa bir necha bor harbiy yurishlar qilgan. Umrining oxirida falaj bo‘lib qolganligi tufayli taxtni o‘g‘illari – dastlab Nasr, so‘ng Ahmad bilan hamkorlikda boshqargan. Samarqand Saljuqiylar tomonidan egallangach (1130-yil,13-mart), Arslonxon Balxga jo‘natiladi va ko‘p vaqt o‘tmay o‘sha yerda vafot etadi. U Mavrdagi o‘zi qurdirgan madrasaga dafn etilgan. Arslonxon davrida madaniy hayot bir muncha rivojlangan. Buxoro va uning viloyatida ko‘plab binolar qurdirgan. Bulardan: Jarqo‘rg‘on minorasi va Masjidi Kalon yonidagi minora hozirgacha saqlangan.

Me’moriy obida bunyod etilgan davrdagi tarixiy shart-sharoitga to‘xtaladigan bo‘lsak, Qoraxoniylar tomonidan 992, 996, 999-yillarda Movarounnahr tomon uyushtirilgan yurishlar natijasida Somoniylar hukmronligi tugatildi. Bu davrda Saljuqiylar g‘aznaviylarga xavf sola boshlaydi. Saljuqiylar bilan jiddiy kurash boshlanadi. Qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo‘ritegin 1038-yilda Amudaryo bo‘yi viloyatlari – Xuttalon, Vaxsh va Chag‘aniyonni g‘aznaviylardan tortib oladi. Ko‘p vaqt o‘tmay u Movarounnahrni va Farg‘onani o‘ziga bo‘ysundirib, mustaqil siyosat yurita boshlaydi. Natijada qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga ajralib ketdi. Biri poytaxti Bolasog‘unda bo‘lgan Sharqiy qoraxoniylar, ikkinchisi markazi Samarqandda bo‘lgan Movarounnahrdagi Qoraxoniylar davlati edi. Bu davrga kelib siyosiy jihatdan tobora zaiflashib borayotgan Qoraxoniylar davlati o‘zining avvalgi mavqeyini yo‘qotib, saljuqiylar tayziqiga uchraydi va unga qaram bo‘lib qoladi.

Minorai Kalonning bunyod etilishi o‘rta asrlarning rivojlangan davriga (XII asr), aniqrog‘i, 1127-yilga to‘g‘ri keladi. Me’moriy obidaning qurilishida tosh, maxsus qir qotishmasidan, chorsu pishiq g‘ishtidan, loy, taxta va boshqa bir qator ashyolardan foydalanilgan. Uning dizayni haqida gapiradigan bo‘lsak, balandligi 50 metr, aylanma eni 9 metr. Minoraning salla shaklidagi yuqori qismi g‘isht o‘ymakorligi bilan bezatilib, karniz holiga keltirilgan. O‘qsimon tirgak o‘rtasida Arslonxonning nomi hamda binokor ustaning ismi (usta Baqo) bitilgan. Minora ichida g‘ishtin aylanma zinapoya bo‘lib, mezanaga olib chiqadi. Kursisi qirrador, tanasi g‘o‘lasimon, tepasi gumbazli davra qafasa-ko‘shk bilan bog‘langan. Minora yuqoriga ingichkalashib boradi va muqarnas bilan tugaydi. Qafasasidagi 16 ravoqli darchalar orqali atrofni kuzatish mumkin. Tepaga minora ichidagi 104 aylanma zinapoya orqali chiqiladi. Masjidi Kalon tomonidan minoraga o‘tiladigan ko‘prikcha bo‘lgan. Minorai Kalonning o‘zagi ham, bezagi ham chorsu pishiq g‘ishti (27x27x4x5 sm) ganchxok loyida terilgan. Bezak g‘ishti o‘rniga qarab turli shaklda, sirti silliq pardozlangan. Ustma-ust joylashgan turli xil handasiy shakldagi bejirim bezakli halqalari g‘ishtin dandanalar bilan hoshiyalangan. Bezaklar orasida tarixiy-diniy mazmundagi kufiy yozuvlar uchraydi. Muqarnas ostidagi moviy rang sirkor halqalarning har biri turli xil handasiy shaklda bezatilgan (keyinchalik to‘kilib ketgan).

Me’moriy obidaning uslubi haqida gapiradigan bo‘lsak, inshoot pishiq g‘ishtdan Sharq an’analarining naqshdor shakllar uslubida ishlangan. Minorai Kalon me’moriy inshootning o‘ziga xos tomoni shundaki, u Buxoro shahrida qad ko‘targan boshqa inshootlardan o‘zining me’moriy yechimi bilan ajralib turgan. Bundan tashqari, me’moriy inshoot balandligi jihatidan ham boshqa me’moriy inshootlardan ajralib turgan.

Minora o‘z davrida muazzin uchun azon aytish joyi vazifasini o‘tagan bo‘lsa, harbiy maqsadlarda esa kuzatuv obyekti ham bo‘lganligi tarixiy manbalarda saqlanib qolgan. Minoraning bugungi kungacha bo‘lgan holatlari haqida gapiradigan bo‘lsak, tanasi va muqarnaslari ta’mir etilgan (1924). Yer ostidagi asosi (kursisi) usta Ochil Bobomurodov tomonidan ochib ta’mirlangan (1960). Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan Minorai Kalon majmuasida ham ta’mirlash ishlari olib borildi (1997). Bundan tashqari, me’moriy inshoot atroflari obod etilib, ko‘kalamzorlashtirilgan.

Me’moriy obidaga xalqaro tashkilotlar tomonidan berilayotgan e’tiborga to‘xtaladigan bo‘lsak, UNESCO tashkilotining Butun Jahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritildi. 1993-yilda Buxoro shahrining tarixiy markazi (1-sessiya, Kolumbiya) “Butunjahon madaniy meroslari ro‘yxati”ga kiritilgan. 2000-yil 30-avgustda “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. 2008-yil 12-sentabrda “Muzeylar to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Davlatimiz tomonidan qabul qilingan ushbu qonunlar me’moriy inshoot muhofazasining huquqiy kafolatidir.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Mir Arab madrasasi

Buxoro - Mir Arab madrasasi

Mir Arab madrasasi – Buxoro shahridagi Minorai Kalonning qarshisida joylashgan me’moriy yodgorlik. “Mir Arab” madrasasi shahar markazida, aniqroq qilib aytilsa, qadimiy Shahristonda joylashgan bo‘lib, ikki ulkan gumbazi bilan boshqa tarixiy binolardan ajralib turadi. Madrasaning kirish qismi kunbotar tomondadir. Darvoza ulkan peshtoq ostida joylashgan. Bino to‘rt qavatdan iborat bo‘lib, unda 114 ta xona bor. Madrasaning ichki qismi ham ajoyib tarzda loyihalashtirilgan. Hujralarni to‘rtta ulkan peshtoq ajratib turadi.

Madrasa binosini milodiy 1530–1536 (hijriy 936–942) yillari shayx Mir Arab qurdirgan. Xalq orasida “Mir Arab” nomi bilan mashhur bo‘lgan bu olimning asl ismi Sayyid Abdulloh Yamaniydir. U yigirma ikki yoshida ilm izlab Samarqandga keladi va Xoja Ahror Valiyga shogird tushadi. Xoja Ahror Valiy vafotidan so‘ng uning o‘g‘li Muhammad Bakr Sayyid Abdullohni Buxoro amiri Ubaydullohxon bilan tanishtiradi. Tez orada u ilm-ma’rifati bilan el orasida taniladi, hurmat qozonadi.

Turkistonning Sabron (Savron)ida 2 koriz (er osti arig‘i) qazdirgan, suv chiqargan, qal’a bino yetib, Shofirkon, Vobkent, G‘ijduvonda ko‘p joylarni obod qilgan (Shofirkonda Mir Arab qal’asi saqlangan).

U naqshbandiya tariqatining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Madrasa qurilishini nihoyasiga yetkaza olmagan, 1536 yil boshida Mir Arab vafot etgan va uning vasiyatiga ko‘ra kuyovi Shayx Zakariyo qurilishni oxiriga yetkazgan. Xattot Mirali Fathobodiy-Buxoriy ushbu forsiy qit’ani Madrasa darvozasiga yozgan:
“Mir Arab faxri Ajam onki kard — Madrasai olii bas bul ajab. Bul ajab on ast ki tarixi u: Madrasai olii Mir Arab”.

Madrasa O‘zbekiston musulmonlari idorasi tasarrufida bo‘lib, sho‘rolar davrida diniy o‘quv yurti faoliyati vaqtincha to‘xtatilgan, 1945 yilda yana tiklangan. O‘quv muddati 4 yil o‘quv yurti kunduzgi bo‘limiga 15 yoshdan 35 yoshgacha bo‘lgan o‘rta va to‘liqsiz o‘rta ma’lumotli kishilar qabul qilinadi. Diniy fanlar hamda umumta’lim fanlari o‘qitiladi. Talabalarga arab, ingliz, rus va fors tillari ham o‘rgatiladi. Darslar o‘zbek va arab tillarida olib boriladi.

Me’morchiligi:
Bosh tarzi ulkan peshtoqli, darvozasi orqasida 5 gumbazli miyonsaroy, ikki yonida baland gumbazli keng darsxona va masjid, go‘rxona joylashgan. Koshinkori naqshlar yozuvlar bilan uyg‘unlashgan (saqlanmagan). Go‘rxona ichi gumbaz osti bag‘ali qalqonsimon muqarnasli, shipi va devorlari ganch o‘ymakorligida bezatilgan, izorasi rangbarang koshinli. Go‘rxonada Ubaydullaxon (1537 yil v. ye.)ning yog‘ochdan xotamkori usulida ishlangan sag‘anasi va Mir Arab, uning qarindoshlari qabrlari bor.

Madrasaning umumiy tarhi 68,5×51,8 m, hovli 35,4×31,3 m, darsxona 8×8 m. Hovlisi to‘rtburchak shaklida bo‘lib, atrofini oldi ravoqli, ikki oshyonli 114 hujra o‘rab turadi. Tomonlar o‘rtasidagi 4 baland peshtoqli darsxona — ayvon hovli mahobatini oshiradi. Tuzilishi jihatidan naqshinkor jan. peshtoqning dastlabki qiyofasi saqlanib qolgan, bu naqshlarning tarkibiy qismida yulduzsimon bezaklar uchraydi. Undagi bezaklarning saqlanib qolgan ayrim parchalaridan naqshlar g‘oyat nafis va nozik bo‘lganligini bilish mumkin.

Rivoyatlarga ko‘ra, Madrasa asosi chuqur qilinib, tog‘ toshlari bilan mustahkamlangan, qor, yomg‘ir suvini qochirish uchun tazarlar ishlangan, ular orqali suvlar shahar qo‘rg‘onidan tashqariga chiqarilgan.

Yana bir qiziq tomoni shundaki, madrasaning me’moriy shakli to‘rtburchak – Qur’on kitobini eslatadi. Hujralarining 114 taligi esa Qur’on suralari soniga mos keladi. Madrasa darvozasiga o‘yib yozilgan tarix ham olimlarning e’tiborini tortdi. Ushbu yozuv forsiy tilda bo‘lib, xattot usta Mirali Fathobodiy tomonidan yozilgan:

Mir Arab faxri Ajam, onki kard Madrasai olii bas bul ajab.

Bul ajab in astki, tarixi ust:

“Madrasai olii Miri Arab”.

Mazmuni: Mir Arab Ajam faxridir, ul solmish Juda ajoyib oliy Madrasa.

Kizig‘i muki, uning tarixi Bo‘ldi: “Madrasai olii Mir Arab”.

Oxirgi misralardagi tarix moddasi bo‘lgan suzlar abjad hisobida hijriy 942 (milodiy 1536) yilni, ya’ni Madrasa bunyod etilgan yilni anglatadi.

1976 yil 8 aprel’ va 17 mayda bo‘lib o‘tgan qattiq zilziladan so‘ng Madrasa gumbazlari, peshtoqi, hovli ichidagi peshtoq ham shikastlandi. Shundan so‘ng 1976-1977 yillar davomida katta gumbazlar va ichki hovli peshtoqlari qaytadan ta’mirlandi. Gumbazning ichki va tashqi qovurg‘ali temir beton konstruksiyasi mustahkam qilib bog‘landi. Ustalar – Il’ya Gontar va Baqo Sultonov, me’mor-ustalar Ochil Bobomurodov, Aminjon Salomov, Mubin Mo‘minov va Sayfullo Norovlar bu ishda faollik ko‘rsatdilar.

1997 yilda Buxoroning 2500 yilligi bayrami arafasida Mir Arab madrasasining bosh fasadi, oldingi qismi usta Qurbon Abdualiev tomonidan ta’mirlandi. Hozirgi kunda Mir Arab madrasasida qadimiy tarhi, arabcha yozuvlari va sirli koshin gullari o‘rganilib, qaytadan ta’mirlanmoqda.

Mir Arab madrasasi ko‘rku salobatini ko‘z-ko‘z qilib, chet mamlakatlardan tashrif buyurgan sayyohlarni o‘z bag‘riga chorlamoqda. Bu yerda faoliyat ko‘rsatayotgan bilim yurti orqali Madinadagi Islom universiteti, Qohiradagi al-Azhar universiteti, Toshkent Islom universiteti hamda respublikamizning boshqa oliy o‘quv yurtlari bilan ilmiy-amaliy hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan.

Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan Mir Arab madrasasi peshtog‘i va gumbazlaridagi to‘kilib ketgan koshinkori naqshlar va yozuvlar qayta tiklandi.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Namozgoh masjidi

Buxoro - Namozgoh masjidi

Buxoro shahridagi Namozgoh masjidi — ibodat maydoni bo‘lib, Qurbon bayrami, Ramazon bayramlarida namoz o‘qish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, Buxoroning janubiy-g‘arbida joylashgan. “Namozgoh” so‘zi namoz o‘qiladigan joy ma’nosini bildirib, ahloq qoidalari chegarasidagi tabarruk amaldir. Namozgoh toza joyda ibodatni ta’minlash maqsadida xona ko‘rinishida bo‘lgani kabi musulmonlarning joynamozi bo‘lishi ham mumkin. Namozgoh namoz ibodatini odamlar to‘dasi, butun aholi va safardagi qo‘shinlar bajarishi uchun ta’minlab beruvchi joydir. Tahlillarga ko‘ra bu yerlarda namozgohSomoniylar hukmronligi davri — IX asrda barpo etilgan.

Namozgoh masjidi Buxoro shahar chegarasida joylashganligi sababli, u o‘zining ilk mohiyatini yo‘qotgan. Hozirgi kunda namozgohning Buxoro qiloyatidagi o‘rnini shahardan tashqaridagi diniy marosimlar majmualar bajaradi.

Islomiylar bosib olinishidan so‘ng Buxorodagi bayram ibodatlari Registonda o‘tkazila boshladi. Lekin IX asrda maydon torlik qildi va namozgoh shahardan tashqarida — shahardan uch kilometrga yaqin masofada barpo etilgan. Shaharning mudofaasi sustlashganligi sababli Arslon xon shahar aholisi Buxorodan uzoqqa borishlarini ma’n qilib qo‘ydi va majmua u yerda XII asrgacha xizmat qildi. Natijada, 1119-1120 yillar Shamsobod bog‘i xarid qilindi va o‘rniga pishgan g‘ishtdan, devorining uzunligi, taxminan 38 metrlik namozgoh barpo etildi. Devorida pastqam arkli mehrob bo‘lgan. Namozgoh XIII-XV asrlarda qayta qurilgan. XVII asrda masjid hashamatli ayvon ko‘rinishiga ega bo‘lgan: ta’mir davrida masjid binosiga tutashtirib 3 toqili va ustunli peshayvon qurilgan. Tarhi to‘g‘ri to‘rtburchak bo‘lib, 3 asosiy xonadan iborat. O‘rtadagi murabba tarxli xona yassi gumbaz bilan, yonlaridagi xonalar balxi gumbaz bilan yopilgan. Asosiy xonaga peshtoq, yonidagi xonalarga dalon yo‘lakdan kirilgan. Peshtoqqa girih naqsh ishlangan, Qur’ondan ko‘chirilgan oyatlar bitilgan.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Nodir Devonbegi madrasasi

Buxoro - Nodir Devonbegi madrasasi

Tarix sahifalarini varaqlasak, Buxoroda nafaqat mashhur olimu yozuvchilar, shoiru faylasuflar, balki dono tadbirkorlar ham yashab o‘tganligiga guvoh bo‘lamiz. Tarixiy manbalar ana shunday o‘tkir zehnli insonlardan biri, Buxoro xoni Imomqulixon (1611-1642) saroyida moliyaviy ishlar vaziri lavozimida faoliyat ko‘rsattan, mamlakatda tijorat va soliq-xiroj to‘plash ishlarini boshqargan, soliqlar ro‘yxatini tuzgan, elchilardan yorliqlar qabul qilgan Nodir Devonbegi va uning madrasasi haqida quyidagilarni hikoya qiladi.

O‘rta asrlarda Buxoroning ilm-fan taraqqiy etgan maskan sifatidagi nufuzi yanada oshadi. Shu bois diniy va dunyoviy bilimlar bo‘yicha tajriba almashish maqsadida Nodir Devonbegi Afg‘onistonga taklif etiladi. O‘ta zehnli va ilmli bo‘lganligi sababli uning ovozasi Hindistonga ham yetib boradi va u hindlarga ikki yil ilm o‘rgatadi. Bu xizmatlari evaziga hind podshohi Nodir Devonbegiga juda benazir va qimmatbaho ikkita gavhari shamchiroq tuhfa etadi. O‘z vataniga qaytar ekan, Nodir Devonbegi Afg‘onistongan ham kirib o‘tadi. Ajib gavhari shamchiroqni ko‘rgan afg‘on shohi Nodirbekka bu qimmatbaho toshlarni sotishni taklif etadi. U esa rozi bo‘lmaydi. Nodirbek Buxoroga shod-xursand qaytib keladi, uning xizmatlarini munosib baholagan Imomqulixon vazirga o‘z qizini uzatadi.

Bu davrda savdo ishlari gullab-yashnagan edi. Karvonlar Rossiya, Eron, Xitoy va Hindistonga qatnar, ular Buxoro orqali hatgo, G‘arbiy Ovrupoga ham yetib borgan edi. Buxorolik ustalar tayyorlagan, qimmatbaho toshlar qadalgan va oltin, kumushdan qoplama naqshlar tushirilgan shamshir, pichoq, qalqon, dubulg‘alar juda mashhur bo‘lib, shu sababli Imomqulixonning ham mavqei oshgan edi. Uning davrida yirik suv inshootlari qurildi. Eskilari qayta ta’mirlandi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish ancha yaxshilandi. Imomqulixon davrida masjid-madrasalar qurilishiga, fan va san’at sohasiga ham katta e’tibor qaratildi. U Madina shahrida chorbog‘, Ka’baga kiraverishdagi darvozalardan biri ostonasi uchun oltin va kumush tutqichli yog‘och zina qurdirganligiga tarix guvoh.

Nodir Devonbegi mana shu xayrli ishlarning bevosita ishtirokchisi sifatida xalq hurmatiga sazovor bo‘lgan kishilardan edi. Biroq bir g‘am vazirni ich-ichidan kemirar, na tunda va na kunduzi unga tinchlik bermas edi: u farzandsiz edi. Bir kuni saroyda parvonachi o‘g‘lining to‘yi katta hashamat va dabdaba bilan o‘tdi. Boshqa ayollar qatori to‘yda qatnashgan Devonbegining rafiqasi uyiga juda ma’yus qaytib, dilidagi g‘amni Nodirbekka to‘kib soldi: Mana, oila qurganimizga o‘n yil bo‘lay deyapti, biroq farzand ko‘rmadik. O‘zgalar vafotidan keyin orqasidan farzandi qolib, ularning chirog‘ini yoqadi. Biz-chi?! Na orzu-havas qildik, na farzand ko‘rdik… Shuncha mol-dunyo kim uchun?! Bizdan keyin kim, nima qoladi?!

Devonbegining yarasiga tuz sepilgandek bo‘ladi. Tun bo‘yi mijja qoqmay chiqdi. Ertalab Afg‘oniston safari taraddudini ko‘ra boshlaydi…

Nodir Devonbegining ilmidan boxabar Afg‘on shohi uni zo‘r ehtirom bilan kutib oladi. Nodirbek shohga:

Siz mendan gavhari shamchiroqni sotib olmoqchi edingiz. Men roziman, – deydi.

Benazir, qimmatbaho tosh evaziga afg‘on shohi unga katta miqdorda oltin beradi va Nodirbek Buxoroga qaytadi. O‘z sohasining peshqadamlari sifatida nom qozongan usta-me’morlarni yig‘ib, Ko‘kaldosh madrasasi oldida hovuz, xonaqoh va Madrasa bino etishni buyuradi. Shunday qilib, 1620 yilda hovuz va xonaqoh quriladi. Bu hovuz shahardagi eng katta hovuzlardan biri bo‘lib, 36 m. x 45,5 m. hajmga ega, chuqurligi esa 5 metrdir.

Buxoro shahrining Shohrud arig‘i bo‘ylab borsangiz, chap tomonda xonaqoh va o‘ngda 1622 yilda barpo etilgan Nodir Devonbegi madrasasi joylashgan. Ular orasida esa hovuz bunyod etilgan. Madrasa va xonaqoh o‘rtacha kattalikda, oddiy shaklda qurilgan bo‘lsa-da, hovuz, xonaqoh va Madrasa, ya’ni Labi Hovuz ansambli birgalikda ajib salobat va go‘zallik kasb etadi.

Madrasaga kiraverishda, darvozaning yuqori va yon qismlarida nafis mozaika yordamida quyoshga intilayotgan afsonaviy semurg‘ qushlari mohirona aks ettirilgan.

Labi Hovuz ansambli bitgach, erta tongda, shudring hali maysa va barglarni tark etmagan, oftob o‘z xobgohidan erinib bosh ko‘tarayotgan bir pallada Nodir Devonbegi o‘z rafiqasini olib, sayrga chiqadi va qurilgan binolarni ko‘rsatib, shunday deydi:

Siz menga, bizdan keyin kim, nima qoladi, degan edingiz. Bizdan keyin yaxshi nom va bir benazir gavhari shamchiroq qiymatiga bunyod bo‘lgan mana shu go‘zallik qoladi.

Mana, bir necha asrki, tadbirkor inson Nodir Devonbegi sa’y-harakati bilan bunyod bo‘lgan Madrasa shahrimiz ko‘rkiga ko‘rk qo‘shib turibdi. Labi Hovuz qariyb to‘rt asrdan buyon buxoroliklar va shaharga tashrif buyuradigan sayyoh hamda mehmonlar hordiq chiqaradigan ajoyib maskan bo‘lib xizmat qilmoqda.

Muhammad Nodir Mirzo Tog‘oy ibn Sulton – Nodir Devonbegi Samarqandda ham qator xayrli ishlarni qilgan: bir qancha inshoot va binolar qurdirib, shaharning ko‘rku salobati oshishiga hissa qo‘shgan. Jumladan, shahardan 4 chaqirim g‘arb tomonda Namozgoh binosini bunyod ettirgan. 1632-1635 yillarda shahardan 8 chaqirim janubi-g‘arbda me’morchilik san’atining gultoji hisoblangan Sherdor madrasasini qurdirgan. Binolar peshtoqiga Turkiston viloyatining qoplonsimon sher va kiyiklari rasmi ishlangan.

Shunday qilib, Samarqand tarixida bir davrda ikkita Sherdor madrasasi: oldin Registon markazida Sherdori Darun, ya’ni ichki Sherdor va keyinrok shahardan tashkarida Sherdori berun, ya’ni tashqi Sherdor bunyod etilgan. Sherdori darunning me’mori usto Abdul Jabbor bo‘lib, ma’lumotlarga ko‘ra, Sherdori berun madrasasini bunyod etishda ham u boshchilik qilgan. Nodir Devonbegi qurdirgan Sherdori berun madrasasi Samarqandlik usta-me’mor A.Hakqulov rahbarligida 1977 yilda qayta ta’mirlangan.

Mazkur inshootlar bugungi ko‘hna shaharlarimiz ko‘rkiga ko‘rk qo‘shib, yurtimizning nodir ajoyibotlari sifatida e’tirof etib kelinmoqda.

Nodir devonbegi madrasasi – Buxorodagi me’moriy yodgorlik. Buxoro xoni Imomqulixoning vaziri Nodir devonbegi (Nodir mirzo Tog‘ay ibn Sulton) qurdirgan (1622—23).

Nodir Devonbegi madrasasi (Buxoro) Labi-hovuz ansamblinit sharqiy qismida joylashgan. Dastlab karvonsaroy sifatida qurilgan, xonning qarori bilan madrasaga aylantirilgan. Unda madrasalarga xos ayvon, masjid va katta darsxona, hovli atrofi 4 tomondan 2 qavatli kichik hujralar bilan o‘ralgan. Hujralarga o‘ymakori usulida bezatilgan eshiklar, eshiklar tepasidagi tobadonga panjaralar o‘rnatilgan. Hovliga pishiq g‘isht yotqizilgan. Bosh tarzi maydonga qaragan. Old tomonida hovuz bor. Peshtog‘i o‘ziga xos mahobatli va serhashamdir. Undagi o‘simliksimon naqshlar orasida quyoshga intilayotgan afsonaviy xumo qushi va bug‘uning o‘tlab yurgan tasviri koshinkori bezaklari yorqin bo‘yoqlarda aks ettirilgan. Hoshiyalariga, kitobasiga arabiy yozuvlar bitilgan. Ustungo‘shasi buramasimon. Peshtog‘ining 2 yon qanotidagi 2 qavatli 3 tadan chuqur ravoqli peshayvon aloqida zeb berib pardozlangan. Burchaklaridagi 2 guldasta ravoqlardagi naqshlar bilan o‘zaro uyg‘unlashgan. Madrasa tarhi 52×49 m, hovli 34 xZO m. Nodir Devonbegi madrasasi (Buxoro)m. bir necha marta ta’mirlanib, gumbaz, ravoq va devorlaridagi namlik yo‘qotilib, buzilib ketgan hujralari qayta tiklandi. Samarqand va Buxoro ustalarining sa’yi harakatlari bilan bosh tarzi qayta jilolandi.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Poyi Kalon ansambli

Buxoro - Poyi Kalon ansambli

Buxoro shahrining Poyi Kalon ansambli butun dunyodan tashrif buyuradigan mehmonlar e’tiborini jalb qiladigan manzil hisoblanadi. Mo’g’ul davridan ancha ilgari, XII asrda barpo etilgan Kalon Minorasini deyarli hamma joydan ko’rish mumkin. XVI asrda uning yonida Masjidi Kalon va ro’baro’sida Miri arab madrasasi qurilgan. Musulmon bayramlarida minora tepasidan muazzinning solih musulmonlarni namozga chorlovchi ovozini eshitish mumkin edi. Qadim zamonlarda kechasi minora tepasida yoqilgan olovni uzoq-uzoqlardan ko’rish mumkin bo’lgan. Hozir, xuddi ilgari paytdagidek, minora eski shahar tepasida turibdi.

Minora o’zining uygun shakllari va aniq chiziqlari bilan uzoqdan sizning e’tiboringizni tortadi. Agar siz minorani ko’rish sharafiga muyassar bo’lsangiz, uning aniq proporsiyalari va chiroyli terilgan g’ishtiga maftun bo’lasiz. Masjidi Kalon Samarqand shahridagi Bibixonim masjididan keyin O’rta Osiyodagi ikkinchi eng katta masjid. Musulmon bayramida masjidga 10 ming kishi sig’ishi mumkinligi o’z isbotini topgan. Masjidning usti ochiq yirik hovlisi, uning ajoyib peshtoqlari va usti yopiq ayvonlari unutilmas taassurot qoldiradi. Masjidi Kalon ro’parasida joylashgan Miri Arab madrasasi proporsiyasi va simmetriyasi tufayli o’zidan keyin qurilgan masjidlar uchun hamisha namuna vazifasini o’tagan. Bo’lg’usi imomlar ta’lim olgan Miri Arab madrasasi ko’p yillar davomida sobiq sho’rolar ittifoqi davrida amal qilgan yagona madrasa bo’lgan.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Qo'sh Madrasa

Buxoro - Qo'sh Madrasa

Buxoro shahridagi Qo’sh Madrasa me’moriy obidasi Abdullaxon II tomonidan bunyod etilgan. U (to‘liq ismi: Abdulla ibn Iskandarxon ibn Jonibek sulton ibn Xo’ja Muhammad ibn Abdulxayrxon; 1534 yilda Samarqand, Miyonqol, Ofarinkent qishlog‘ida tug’ilgan – 1598 yilda Buxoro yaqinidagi Bahovuddin majmuasiga dafn etilgan) o‘zbek davlatchiligi tizimidagi Buxoro xonligining Shayboniylar sulolasidan chiqqan eng yirik hukmdori (1583-1598), davlat arbobi, sarkarda, ilm-fan, ma’rifat, madaniyat homiysi. Bobosi Jonibek sulton Karmana va Miyonqol hokimi bo‘lgan. Otasi Iskandar sulton o‘g‘li tug‘ilgan paytda Ofarinkentni, keyinchalik Karmanani boshqargan. Abdullaxon II Shayboniyxon vafotidan keyin parchalanib ketgan mamlakat hududini qayta birlashtirish, markaziy davlat hokimiyatini mustahkamlash uchun yoshlik chog‘idan qattiq kurash olib borgan. Uning hukmronligi davrida Buxoroda ilm-fan, san’at, shaharsozlik, adabiyot va shu kabi sohalar gullab-yashnadi.

Abdullaxonning butun hukmronlik davri tinimsiz urushlarda kechdi. 1574-yil Balxni, 1578-yili Samarqandni, 1583-yil Toshkent va Farg‘onani, 1584-yili Badaxshonni, 1595-yili Xorazmni zabt etadi va o‘z davlati tarkibiga qo‘shib oladi. Abdullaxon II davrida mamlakat hududi Qashqardan Orol va Kaspiy dengizlari sohillarigacha, Turkiston va Sayramdan Xurosonning sharqiy qismigacha bo‘lgan yerlardan iborat edi. Markazlashgan davlat tashkil etilgach, mamlakatda ilm-fan va madaniyat rivojlandi.

Abdullaxon madrasasi xonlikdagi eng yirik ma’rifat maskani sifatida bunyod etilgan. Uning qurilishi o‘rta asrlarning so‘nggi davrida, ya’ni 1588-1590-yillarga to‘g‘ri keladi.

Me’moriy obidaning qurilishida xom va pishgan g‘isht, loy, taxta, maxsus “qir” qotishmasi va shu kabi mahsulotlardan foydalanilgan. Me’moriy obidaning umumiy ko‘rinishi haqida gapiradigan bo‘lsak, hovli atrofini ikki oshyonli hujralar o‘rab turadi. Har ikki tomonida baland peshtoq joylashgan. Peshtoqlar orqali ichkari xonalar va xonaqohga o‘tiladi. Madrasaning katta peshtoqi janubga qaragan. Peshtoq qanotlari va guldastalar sirkor bezaklar bilan pardozlangan. Darvozadan o‘tib, ikki yonidagi katta xonalar – darsxona va masjidga kiriladi.

Me’moriy obida Sharq an’analarini o‘zida mujassamlashtirgan, gubazli uslubda, bezaklar qo‘llanilgan holda qurilgan. Modarixon madrasasi bilan birgalikdagi ko‘rinishi “qo‘sh” uslub namunasi hisoblanadi. Madrasa darvozasi xotamkori uslubining noyob namunasi – girrix shaklli mayda yog‘och parchalaridan terilgan. Me’moriy obidaning o‘ziga xos tomonlaridan biri shundaki, tuzilishi odatdagi madrasalardan ancha farq qiladi. Madrasa o‘z ro‘parasidagi Modarixon madrasasiga qarab biroz egilgan holatda qurilgan. Modarixon madrasasi Abdullaxonning onasiga atab qurilganligini hisobga olsak, o‘ziga xos onaga hurmat ramzidir. Abdullaxon davri me’morchiligining yetuk namunasi bo‘lgan Qo’sh Madrasa Buxoro me’morchiligining XVI asrda erishgan barcha ijodiy yutuqlarni namoyish etadi.

Me’moriy obidaning bugungi kundagi holati haqida gapiradigan bo‘lsak, 1997-yil Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan Buxorodagi barcha me’moriy inshootlar qatorida Abdullaxon madrasasi ham qayta ta’mirdan chiqdi. Hozirda O‘zbekistonning turli joylaridan Buxoroga tashrif buyurgan sayyohlar va chet elllik turistlar diqqat-e’tiboridagi sayirgohga aylangan.

Me’moriy obida UNESCO xalqaro tashkilotining Butun Jahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritildi. Haligacha chet el sayyohlarining diqqat-markazida. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2000-yil 30-avgustda qabul qilingan “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida”gi qonuni me’moriy inshoot muhofazasining o‘ziga xos huquqiy kafolatidir

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Sayid Amir Kulol maqbarasi

Buxoro - Sayid Amir Kulol maqbarasi

Sayid Amir Kulol maqbarasi Buxoro shahridan 25 km shimolda joylashgan Suxar qishlog‘ida joylashgan. U so‘fichlik maktabi nufuzli ruhoniysi, mashhur tasavvuf ilmining olimi Xo‘jagan Amir Kulolning (1281-1370) qabri o‘rnida qayd etilgan (Shaxrisabzga dafn etilgan uning zamondoshi Shayx Shamsiddin Kulol bilan adashtirilmasin) bo‘lib, eski an’analarga ko‘ra Amir Temurning diniy homiy bo‘lgan.

Qissalardan biriga, shuningdek, apokrifik asar “Malfuzat-i/Tuzukat-i Temuri»ga ko‘ra, Amir Kulol Amir Temurga fotiha bergan va unga buyuk kelajakni bashorat qilgan. Tabarruk inson haqidagi bunday tasavvur va uning o‘quchisi Baxouddin Naqshbandiyning sharafi Amir Kulolning dafn joyining dongdor bo‘lishida xizmat qildi. Shunday bo‘lsada, uning qabri tepasida bir nechta aytarli binolar barpo qilinmagan. Sovet davrida bu joylar tashlandiqqa aylangan. XIX asr boshlarida masjid butunlay buzib tashlangan.

Mustaqillik davrida Kogonlik dindorlar va Nakshbandiy-Mudjaddidiyning tashabbusi bilan Amir Kulol dafn etilgan joydan uzoq bo‘lmagan yerga ko‘rimsiz maqbara ko‘tarilgan. Shu bilan birga, avliyoning aniq ko‘milgan joyi belgilanmagan. 2008 yil O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tashabbusi bilan avliyoning aniq dafn etilgan joyi aniqlangan va 6 ga maydon atrofiga ikkiqavatli maqbara bunyod etilgan. Asosiy ko‘milgan hujrasi ko‘fiychilik yozuvlari bilan ziynatlangan, ikkinchi bino esa shakldor g‘ishtlar bilan bezatilgan bo‘lib, ranglar va soyalar antiqa o‘yinini aks etadi. Bir vaqtning o‘zida masjid darvozalari, ibodat joylari va tahorat uchun sakkizqirrali hovuz hamda 10,5 metr balandlikdagi minora o‘rnatilgan. Atroflariga pishgan g‘ishtdan yo‘laklar va marmardan zina-poyali bog‘ barpo etilgan. Darvozaning yog‘ochdan bezatilgan tasmalari buxorolik ustalar tomonidan o‘yma naqshlarda bezatilgan.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Sitоrаi Mоhi Хоssа

Buxoro - Sitоrаi Mоhi Хоssа

Sitоrаi Mоhi Хоssа saroyi Buxoro amirligining mang‘it sulolasiga mansub amirlari Amir Nasrullo (1826-1860), Amir Muzaffar (1860-1885), Amir Abdulahad (1885-1910), Amir Olimxon (1910-1920)lar tomonidan qurilgan.

Amir Nasrullo Amir Haydarning uchinchi o‘g‘li – Buxoro taxtiga 1826-yilda chiqqan. U 1837-yili 40 mingdan iborat muntazam qo‘shin va 2,500 dan iborat to‘pchilar qo‘shiniga Rossiyadan mutaxassislar jalb qilgan. 1856-yilda Buxoro amirligi uzoq vaqt bo‘ysunmagan Kitob, Shahrisabz bekliklarini bo‘ysundirdi.

1860-1885-yillar hukmronlik qilgan Amir Muzaffar Nasrulloning katta o‘g‘li. Uning davrida Buxoro amirligi Rossiya protektoratligiga aylandi. Amir Abdulahad davrida me’moriy inshootning katta qismi bunyod etildi. Uning Kavkazda, Qrimda va Sibirda saroylari bo‘lgan.

Amir Olimxon 1910-yili taxtga chiqqan va 1920-yil uning taxtdan tushishi bilan Buxoro amirligi tugatildi. Amir Olimxon davrida Sitоrаi Mоhi Хоssаning qurilishi yakunlandi. U 1944-yil vafot etgan.

Sitorai Mohi Xosaning qurilishi XIX asrning o‘rtalarida boshlangan va 1914-yilda qurib bitkazilgan. U Buxoro shahri markazidan 2,5 km janubda, Buxoro tumani bilan chegaradosh hududida joylashgan.

Sitоrаi Mоhi Хоssа saroyining qurilishi yangi tarix davriga, Buxoro amirligi Rossiya imperiyasining protektoratligi davriga to‘g‘ri keladi.

Me’moriy inshootning qurilishida bir qator ashyolar ishlatilgan: g‘isht (xom va pishgan), faner, yog‘och ayniqsa tut va yong‘oq daraxti, marmar, oyna, tunuka, tosh, cho‘yan, temir va boshqalar.

Uning dastlabki imoratlari Amir Nasrullo hukmronligi davri (1826-1860-yillar) qurilgan. Biroq bu yerda saroy va hushmanzara bog‘ barpo etish Amir Abdulahadxon hukmronligi davrida (1885-1910-yillar) boshlangan. Amir Olimxon hukmronligi davrida (1910-1920-yillar) yangi saroy tiklangan va shu davrdan boshlab saroy kompleksi yangi va eski saroyga ajratilgan.

Eski saroy uch hovlidan va ko‘pgina xonalardan iborat ansambldir. Bu yerdagi eng eski xona Amir Muzaffarxon mehmonxonasi (1860-1885-yillar) keng va baland zal, ikki tomonidagi boloxonali ayvonlar, yevropacha eshik va derazalar bilan ajralib turadi. Mehmonxonaning devoriy rasmlari va ranglarida motivlar uyg‘unlashtirilgan.

Uch qismga bo‘lingan kvadrat xonani tashkil etuvchi Abdulahadxon zali boshqacharoq ishlangan. Bir-biriga ro‘para joylashtirilgan va bir xilda bezatilgan ikkita zal o‘rtadagi baland supa orqali birlashtirilgan. Supaning g‘arb tomonida taxt o‘rnatilgan. Abdulahadxon va Muzaffarxon zallarining badiiy bezaklarida o‘xshashlik tomonlari juda ko‘p.

Eski Sitorai Mohi Xosaning sharq tomonida Amir Olimxon hukmronligi davrida qurilgan bosh qarorgoh alohida me’moriy ahamiyatga ega. Unga koshin va rangli shisha bilan bezatilgan tantanavor peshtoq – muhtasham toqli darvoza orqali kiriladi. Bu kompleksni tiklashdan avval Buxoroning eng yaxshi ustalari Rossiyaga rus me’morlarining tajribasini o‘rganish uchun yuborilgan. Shundan keyin Xoja Hofiz rahbarligidagi buxorolik ustalar kuchi bilan hovlining janub tomonida ansamblning birinchi binosini tiklashga kirishgan. Qurilish rus injenerlarinig nazoratida bo‘lgan. Bosh binoni barpo etish jarayonida Yevropa bilan Isfagan saroylari arxitekturasi va Buxoroning boy turar-joylari binolarining me’moriy yechimlaridan foydalanilgan. Bino chiroyli me’moriy yechimga ega, biroq sintez ishi sohasida uncha tajribaga ega bo‘lmagan ustalar uchun murakkab bo‘lganligi sababli, binodagi tron zali antresol va arkalar bilan tig‘izlashtirib yuborilgan.

Ushbu binoga kiraverishda eshikning ikki tarafiga o‘sha vaqtda hali unchalik tajribaga ega bo‘lmagan nuratolik ustalar tomonidan marmardan tayyorlangan sherning haykali o‘rnatilgan. Biroq keyinchalik katta tajriba ega bo‘lgan o‘sha ustalar kompleksdagi hovuzning suv tushishi uchun mo‘ljallangan marmar novalarni kam-ko‘ssiz tayyorlab berganlar.

Hovlining ikkinchi tomoniga, bu bino bilan yonma-yon, unga tik qilib g‘arb tomonda 1912-1914-yillarda katta badiiy ahamiyatga ega bo‘lgan noyob Oq zal qurilgan. Bu zal va uning dahlizi buxorolik ustalar tomonidan milliy uslubda ko‘rkam ishlangan. Oq zal ganchkorlik va ganch o‘ymakorligi san’atining eng so‘nggi yutuqlari asosida usta Shirin Murodov rahbarligida 25-30 ta qo‘li gul ustalar tomonidan ikki yil davomida ajoyib qilib ishlangan.

Bino ichi noyob me’moriy yechimga ega. Oq zalning intererini bezatishda o‘sha davrgacha ma’lum bo‘lgan eng yaxshi tajribalar o‘z aksini topgan. Devor va shiftlarda panno ko‘rinishidagi oynalar ustida ishlangan ganchkorlik mahsuli kishi ko‘zini qamashtirib yuboradi. Ishlatilgan oynalar devor va shiftda bejirim bezaklar ostidagi fon vazifasini bajargan.

Yangi saroy “P” shaklida bunyod etilgan. Saroy rejasida, bezak va jihozlarida Sharq va yevropacha uslublar ma’lum darajada uyg‘unlashgan. 1917-1918-yillarda zinali hovuz barpo etilgan, u ansambl me’morchiligida katta ahamiyat kasb etgan.

1917-1918-yillarda hovlining uchinchi – shimol tomonida hovuz oldida yevropacha uslubda ishlangan peshayvonli bino qurilgan. Demak, me’moriy kompleksni barpo yetishda aralash, milliy va yevropacha usullardan foydalanilgan.

Sitorai Mohi Xosaga kiraverishda tashqi hovli, uning janubiy-g‘arbiy tomonida kichik hovlili xazinaxona, janubiy-sharqdagi qarama-qarshi burchakda yozgi dam olish joyiga kiriladigan darvoza bor. Yozgi dam olish joyi bog‘ning to‘rida bo‘lib, bino kichik hovli va hovuzchaga ega. Dam olish joyining atrofi baland imorat bilan o‘ralgan bo‘lgan. Bino assimetrik yechimda milliy tusda chiroyli ishlab chiqilgan.

Me’morchilikning keyingi tarixi Markaziy Osiyo, Turkiston, shu jumladan, Buxoroni ham rus qo‘shinlari tomonidan ishg‘ol etilishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Avvalo, ularning manfaatini ko‘zlovchi ba’zi bir inshootlar qurilgan. Temir yo‘l, 20 tacha kichik paxta tozalash zavodlari va boshqalar shular jumlasidandir.

O‘sha davrda Buxoroda bir necha norozilik harakatlari bo‘lib o‘tgan. Ana shundaylardan biri 1919-yilda yuzaga kelgan. Biroq, 1920-yil 2-sentabrda rus qo‘shinlari tomonidan amirlik qulatilgan. Buxoro amirligining 16 vagon oltin, kumush va shunga o‘xshash boshqa qimmatli buyumlari tashib ketilgan.

Rossiya tomonidan Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (BXSR) tashkil qilingan. 1921-yil 14-martda BXSR bilan Rossiya o‘rtasida ittifoqchilik shartnomasi va iqtisodiy kelishuv imzolangan.

Saroy Buxoro amiri Olimxonning yozgi qarorgohi bo‘lgan. Amir bu yerdan yozgi dam olish maskani sifatida foydalangan. Bundan tashqari Amir chet el elchilarini va rus vakillarini shu yerda qabul qilgan.

Me’moriy inshoot g‘arb va Sharq me’morchiligi asosida qurilgan. Oq zalning qurilishida yevropacha qurilish uslubi ustunlik qiladi.

Bugungi kunda inshootning ta’mir talab qismlari qayta rekonstruksiya qilingan. Inshootning kirish joyida xalq amaliy san’ati namunalari bo‘lgan buyumlar savdo rastasi mavjud. Hovlida esa tovuslar, Oq zalda amirlik huzurida bo‘lgan chet el elchilarining billur vaza, qimmatbaho gilamlar, guldonlar kabi sovg‘alaridan iborat.

O‘zbekiston hukumati tomonidan berilayotgan e’tiborga to‘xtaladigan bo‘lsak, 1997-yil Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan Buxorodagi barcha me’moriy inshootlar qatorida Sitоrаi Mоhi Хоssа saroyi ham qayta ta’mirdan chiqdi. UNESCO tashkilotining Butun Jahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritildi. 2000-yil 30-avgustda “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. 2008-yil 12-sentabrda “Muzeylar to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Davlatimiz tomonidan qabul qilingan ushbu qonunlar me’moriy inshoot muhofazasining huquqiy kafolatidir.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Ulug‘bek madrasasi

Buxoro - Ulug‘bek madrasasi

Buxoro shahrida joylashgan Ulug‘bek madrasasi Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek tomonidan bunyod etilgan. U Amir Temurning kenja o‘g‘li Shohruxning to‘ng‘ich o‘g‘li bo‘lib, 1394-yil 22-martda Eronning Sultoniya shahrida tug‘ilgan. U 1409-yil otasi Shohruxning yordamida Movarounnahr taxtini egallaydi va u yerda 40 yil, 1449-yilgacha hukmronlik qilgan. U buyuk olim bo‘lib, astronomiyaga oid “Ziji jadidi Ko‘ragoniy” asarini, tarixga oid “To‘rt ulus tarixi” asari va musiqaga oid 5 ta risola yozgan.

Madrasa qurilishi o‘rta asrlarning so‘nggiga to‘g‘ri keladi. U XV asrning birinchi choragida, ya’ni 1417-yilda qurib bitkazilgan. Temuriylar sulolasi hukmronligi davrida bunyod etilgan bu obida Buxoro shahrining eski shahar qismida, Abdulazizxon madrasasi ro‘parasida bunyod etilgan.

XV asrning birinchi choragida Movarounnahrda Temuriylar o‘rtasida taxt uchun kurash kuchayib ketdi. Movarounnahr va Xurosondan tashqari barcha hududlar Temuriylar qo‘lidan chiqib ketdi. Me’moriy obidaninng qurilishida guvala va paxsadan tashqari xom va pishiq g‘isht, yog‘och (tut va yong‘oq daraxti)lardan keng foydalanilgan.

Me’moriy inshootdagi (dizayn) ustunlar, derazalar, devorlar ganch o‘ymakorligi asosida ishlangan. Shiftlar g‘isht o‘ymakorligi asosida naqshlangan. Bosh tarzida mahobatli peshtoq, 2 qanotida 2 qavatli hujralar va burchaklarida guldastalar joylashgan. Guldastalar tepasi qubbali qilib ishlangan. Madrasaning asosiy bezagi peshtoqida bo‘lib, unda sirkor g‘ishtchalardan tashqari, rang-barang gulli parchin va koshindan foydalanilgan. Hovlining shimoliy va janubiy tomonlari qisqaroq ko‘rinishga ega bo‘lib, devorlari, ravoq va peshtoqlari oq, feruza va binafsha rang va sirkor g‘ishtlar bilan pardozlangan. Hujralar ichi ganch suvoqli. Madrasa 53 metrga 41,6 metrni tashkil etadi. Masjid 15,5 metrga 5,5 metrni tashkil etadi. Darsxona esa 5,5 ga 5,5 metrni tashkil etadi. Madrasa eshigining tabaqalariga arab yozuvida “Ilm olish har bir muslim va muslima uchun farzdir” deb yozib qo‘yilgan. Bundan tashqari peshtoqda Amir Temur davrida Erondan keltirilgan ustaning avlodi Ismoil ibn Tohirning nomi ganchkor va turli bezaklar asosida yozilgan nasta’liq xatida saqlanib qolgan. Naqshlarida yulduzsimon bezaklar ko‘p va ayvon ustunlari zarhallangan.

Me’moriy inshoot Sharq an’analarini o‘zida mujassamlashtirgan gumbazsimon, arkli, to‘rtburchak va “Chor” uslubda qurilgan.

Madrasaning o‘ziga xos tomonlaridan biri shundaki, u balandligi jihatidan Buxorodagi boshqa madrasalarga qaraganda pastroq va hujralarining ko‘pligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Bu Ulug‘bek tomonidan qurdirilgan dastlabki madrasadir. Madrasaning boshqa madrasalardan farqi shundan iboratki, uning ikki chetida minoralar mavjud emas. Xonaqoh pesh ayvonlari esa 8 tani tashkil qiladi.

Bugungi kungacha me’moriy obida atroflarida bog‘lar tashkil qilingan. Bizgacha Ulug‘bek madarasasi ancha o‘zgargan holda yetib kelgan. 1950-1970 va 1990-1996-yillarda ta’mirlangan. Madrasaning ta’mir talab yerlari qayta rekonstruksiyadan chiqarilgan. Madrasa ko‘chasiga esa o‘rta asr uslubida toshlar yotqizilib, yo‘llar hosil qilingan. Hozirgi kunda madrasa ochiq osmon ostidagi muzey sifatida chel el sayyohlari hamda O‘zbekistonlik milliy madaniy merosga qiziquvchilarning ziyoratgohiga aylangan.

O‘zbekiston hukumati tomonidan berilayotgan e’tiborga to‘xtaladigan bo‘lsak, 1997-yilda Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan Buxorodagi barcha obidalar qatorida Ulug‘bek madrasasi ham qayta ta’mirdan chiqdi. UNESCO tashkilotining Butun Jahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritildi. 1993-yilda Buxoro shahrining tarixiy markazi (1-sessiya, Kolumbiya) “Butunjahon madaniy meroslari ro‘yxati”ga kiritilgan.

Me’moriy inshoot rivojlangan va so‘nggi o‘rta asrlarning eng yirik ta’lim muassasasi bo‘lgan. Abdullaxon II davrida Jo‘ybor shayhi Xoja Sa’d tomonidan (1586) butunlay qayta tiklangan va yirik madaniyat va ma’rifat maskani vazifasini o‘tagan. Manbalarda aytilishicha, Ulug‘bek 1419-yil 28-noyabrda madrasaga tashrif buyurgan va ta’lim olayotgan talabalarga in’omlar ulashgan.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Vobkent minorasi

Buxoro - Vobkent minorasi

Buxoro viloyatining Vobkent tumanida joylashgan Vobkent minorasi Qoraxoniylarning Boxorodagi noibi Sadr Burhoniddin Abdulaziz II tomonidan bunyod etilgan.

Sadr Burhoniddin Abdulaziz II Qoraxoniylar davridagi amaldorlardan biri. Tug‘ilgan yili ma’lum emas. 1199-yil G‘ijduvonda vafot etgan. XII asrda Qoraxoniy hukmdorlari ham islom dinini qabul qilgan bo‘lib, diniy yer-mulklarga ham e’tibor Somoniylar davridagi darajaga ko‘tarilgan. Burhoniddin Abdulaziz XII asrning so‘nggi choragida Buxoro shahrida sadr – vaqf yerlarining boshqaruvchisi lavozimiga tayinlangan va Abduxoliq G‘ijduvoniyning muridlaridan biri bo‘lgan, Vobkent minorasi ham G‘ijduvoniy tashabbusi va mablag‘i evaziga qurilgan.

Rus tadqiqotchisi I.I.Ulyanovning ma’lumotlariga qaraganda, Sadr Abdulaziz II Abduxoliq G‘ijduvoniyning taklifi bilan bu yerda dastlab, 1190-yillarning boshida masjid qurdirgan. Arxeologik tadqiqotlar natijasida masjidning kattaligi 22/18 metrni tashkil qilganligi aniqlandi. 1196-yilda masjidning chap yonida muazzin azon aytishi uchun minora qurilishi boshlanadi va 11 oyda uning qurilishi yakunlanadi. XVI asrda, shayboniylar hukmronligi davrida masjidning o‘ng tomonida madrasa quriladi. XX asrning boshlarida esa eng dastlabki inshoot hisoblangan masjid buzilib ketgan.

Minora rivojlangan o‘rta asrlar davrida, 1196-1197-yillar oralig‘ida bunyod etilgan. Uning qurilishida har xil o‘lchamdagi pishgan g‘isht, tosh, maxsus “qir” qotishmasi va shu kabi mahsulotlardan foydalanilgan. Inshoot O‘n ikki qirrali supa asosga o‘rnatilgan g‘o‘la (quyi qismining diametri 6,19 m., yuqori qisminiki – 2,81 m.) shaklida rangdor, pishiq g‘ishtlardan qurilgan. Bir paytlar yonida mavjud bo‘lgan masjid tomonidan kirib, yuqoriga aylanma zinapoya orqali chiqilgan. Bo‘rtma naqshli 10 belbog‘ bilan qismlarga ajratilgan, har bir qismi bir-biriga o‘xshamaydigan qilib g‘isht terib naqshlangan, quyisidagi naqshlar orasida qurilgan yili va qurdirgan shaxs (Sadr Burhoniddin Abdulaziz II)ning nomi kufiy uslubida yozilgan. Minoraning uchi kengaytirilib, qafasa ishlangan (diametri 3,66 m), g‘isht terib ishlangan 10 ravoq orasida 10 darcha hosil qilingan, darchalarning quyisi g‘isht panjara bilan to‘silgan. Minoraning tashqi ko‘rinishi ko‘p jihatdan Minorai Kalonga o‘xshaydi, lekin muqarnaslari ancha sodda. Minora supasi tuproq ostida qolgan, qurilgan paytida uning balandligi 2,3 m bo‘lganini arxeologik tadqiqotlar ko‘rsatadi. Minoraning umumiy balandligi esa 40,3 metr.

Minora Sharq me’morchilik an’analarini o‘zida mujassamlashtirgan, minora uslubida bunyod etilgan. 2004-yil minora qafasasining tepa qismi yopildi va hozirda minora yonida saqlanib qolgan madrasa mahalliy aholining e’tiqodi uchun masjid vazifasini o‘tab kelmoqda.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Xo'ja Zayniddin majmuasi

Buxoro - Xo'ja Zayniddin majmuasi

Buxoro shahridagi Xo’ja Zayniddin majmuasi 1555 yilgacha qurilgan. Bu erda ko’cha va mahalla me’moriy dizayni manfaatlarini hisobga olgan holda madaniy-monumental va jamoat shahar qurilishining mintaqaviy mazmuni bilan tanishish mumkin.

Masjidning markaziy gumbazli binosining ikki tomoni turar-joy joylashgan joyiga mos ravishda ishlab chiqilgan bo’lib, unga ayvon (saroyning eng muhim qismi, ya’ni auditoriya) va katta bino ulangan. Tosh plitalardan bilan mustahkamlangan hovuz bu hudud aholisi va masjidlarga tashrif buyuruvchilarni ichimlik suvi bilan ta’minlagan.

Janubi-sharqiy burchakda, suvga zinapoyadan chiqishda, marmardan o’yilgan, bezaklar va epigrafiya bilan bezatilgan ajdarning og’zi shaklida ishlangan toshlar bor edi.

Xo’ja Zayniddin majmuasiga tegishli bo’lgan islomiy binolarning turi xonaqoh-masjid deb ataladi.

Xonaqoh masjidining o’ziga xos xususiyati gumbazli markaziy bino bo’lib, u so’fiylar tomonidan diniy marosimlarida musiqa asboblari bilan xor qo’shiqlarini kuylashlarida qo’llanilgan.

Masjid va xonaqohning birlashishi, aslida klassik islom va tasavvufning birlashuvining ramzi bo’lib, so’nggi o’rta asrlarda keng nishonlangan. Masjid-xonaqoh majmualarida ko’pincha bir nechta xonalar mavjud bo’lib, ular turli funktsiyalarni birlashtirishga imkon berdi (masjidning o’zi, xonaqoh, qisman madrasa, mozor (qabr) va boshqalar).

Majmuaning diqqatga sazovor joylaridan biri bu masjidning tashqi joylaridan birida joylashgan “Xo’ja-Turk” deb nomlangan mozor bo’lib, u ikki tayoq (tortma) bilan qabrga o’xshaydi.

Ushbu qabrning dizayni Qur’onning mumtoz an’analarini o’z ichiga oladi, unga ko’ra hatto hukmdorlar ham hashamatli maqbaralarda emas, balki kamtarona ochiq osmon ostida, g’isht devori va portalga kirish joyi bo’lgan xozir hovlisida ko’milgan.

Ularda dafn qilish sagan – kemerli sarkofagda yoki dakmada – to’rtburchaklar shaklidagi tosh ko’mish platformasida joylashgan. Maqbaralar asosan Temuriylar davrida qurilgan.

Shayboniylar davrida maqbaralar qurilishi taqiqlangan va ular faqat 17-18 asrlar boshlarida tiklana boshlagan. Binoning janubiy qismi, xuddi mo’minlarni qabul qilib, ularni soyali yo’laklar orqali masjid soyasiga tortib olganday, chuqur joydan, o’ziga xos ochiq portikadan iborat.

Bu erda hech narsa kundalik hayotga o’xshamaydi, chunki masjidning ajoyib boyligi va hashamati dindan tasalli izlayotgan odamlarning qashshoqligi va mahrumligi bilan keskin farq qiladi.

Chizma (hozirda qizg’ish ko’k, ilgari zarhallangan yoki oltin rangdan iborat) kundal texnikasi yordamida o’tmishda qo’lga kiritilgan g’ayrioddiy effektni ozgina ifodalaydi.

Biroq, hozir ham Buxoro shahridagi Xo’ja Zayniddin majmuasi ichki qismidagi osmon-ko’k va to’q sariq-qizil ranglarning rang palitrasi kuchli taassurot qoldirmoqda. Alohida to’rtburchaklar maydonlarga bo’linib, geometrik shakllar, naqshinkor kartoshkalar va boy rang naqshlari bilan nafis arkalar bilan to’ldirilgan masjidning ajoyib va ​​mozaikali paneli.

Ayvonlar ikki tomonning masjidining asosiy gumbaziga tutashgan, uning me’moriy echimi chuqur an’anaviy bo’lib, feodal davridagi xalq me’morchiligining dastlabki namunalariga borib taqaladi.

Diqqatga sazovor joylar

Buxoro - Xo‘ja Govkushon ansambli

Buxoro - Xo‘ja Govkushon ansambli

Buxoro shahridagi Xo‘ja Govkushon ansambli so‘nggi o‘rta asrlarning dastlabki bosqichida, shayboniylar hukmronligi davrida, XVI asrda bunyod etilgan.
Uning bunyod etilishda har xil o‘lchamdagi xom va pishgan g‘isht, yog‘och, loy, tosh, tunuka va shu kabi ashyolardan foydalanilgan. Govkushon madrasasi va masjidning o‘rtasidan Shohrud arig‘i o‘tgan. Lekin bu ariq 1930-yillarda ko‘milib ketgan. Madrasaning sharqiy tarafi ikki qavatli, yon va orqa tomonida bir qavatli hujralar va mezana mavjud. Peshtoqning g‘arbidagi ravoq ustidagi qanosi o‘simliksimon sirkori naqshlar, kitoba qismi esa suls xati bilan bezalgan. Kiraverishda, o‘ngda xonaqoh-masjid (darsxona) bor. O‘rtadagi hovli (25×35 m)ning to‘rt tomoni hujralar bilan o‘ralgan. Xo‘ja masjidi kirish peshtoqi, hovli atrofi g‘ishtin ravoqli ayvonlar, xonaqoh va minoradan tashkil topgan. Minora (19,5 m)ga masjid tomidagi ravoqli ko‘prik orqali chiqilgan. Minora turli shakldagi g‘ishtlardan terilgan. Naqshlar yuqoriga tomon noziklasha borib, fonusning ravoqli darchalari bilan birga minoraga nafislik bag‘ishlaydi. Govkushon madrasasi Sharq an’analarini o‘zida mujassamlashtirgan, naqshdor, “Chor” uslubida ishlangan.

Madrasaning nomi boshqa madrasalardan tubdan farq qiladi. Madrasa mahalla nomi bilan bog‘liq. Bundan tashqari Govkushon degan qassoblar bozori va mahalla bo‘lgan. Mustaqillik yillarigacha va mustaqillikdan so‘ng me’moriy obidaning ta’mir talab qismlari qayta tiklandi. Madrasa atroflari ko‘kalamzorlashtirildi. Chet el sayyohlari va yurtimiz ziyoratchilarning sayilgohiga aylangan.

1997-yilda Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan Buxorodagi barcha obidalar qatorida Xo‘ja Govkushon ansambli ham qayta ta’mirdan chiqdi. UNESCO tashkilotining Butun Jahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritildi. 2000-yil 30-avgustda “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida” qabul qilingan qonunlar me’moriy obidaning huquqiy kafolatidir.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Afrosiyob muzeyi

Samarqand - Afrosiyob muzeyi

Samarqand shahar tarixi muzeyi 1970 yilda tashkil etilgan bo’lib Afrosiyob shaharchasida – Samarqandning qadimiy, mo’g’illar istilosigacha bo’lgan qismida joylashgan.

Muzey ekspozitsiya zallarida miloddan avvalgi birinchi ming yillikning o’rtalaridan XIII asrning boshlarigacha bo’lgan shahar tarixini yorituvchi eksponatlar namoyish etilgan.

Samarqand ikki ming yil davomida (So’g’d yoki So’g’diyonaning) markaziy shahri bo’lib, muzeyda namoyish etilayotgan eksponatlar Samarqandning yuqori darajadagi madaniy, siyosiy, diniy va ishlab chiqarishdagi hayotini yaqqol yoritadi.

Muzeyda Samarqandning moddiy madaniyatini yorituvchi sopol, shisha, tosh, metal, suyak, korapilastika va me’moriy naqshlardan iborat boy to’plamlar saqlanadi. Bular qariyb 20 mingdan ortiq osori-atiqalarni tashkil qiladi.

Bu eksponatlarning asosiy qismi muzeyning 11 ta zalidan iborat ekspozitsiyalarida namoyish etilib, qolgan yordamchi materiallar muzey fondlarida saqlanmoqda.

Birinchi qavat ekspozitsiyasida Afrosiyob shaharchasining o’rganilish tarixi, So’g’dning miloddan avvalgi VIII-VII asrlardan milodiy VII-VIII asrlargacha bo’lgan tarixiy davrini eksponatlar bilan yoritgan. Muzeyning markaziy zalida So’g’d hukmdori (Ixshidi) Varxuman saroyidagi “Elchilar xonasi”ning suratlari joylashgan.

Samarqand shahrining 2750 yillik yubileyi munosabati bilan muzeyning ikkinchi qavat ekspozitsiya zallari to’liq qayta ishga tushirildi.

Afrosiyob qazishmalaridan topilgan osori-atiqalar asosida O’rta Osiyoda musulmon uyg’onish davri tarixi va madaniyati namoyish etilmoqda. Eksponatlar mavzusi Samarqandning IX-XIII asrlarga oid moddiy madaniyati tarixini yoritgan.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Afrosiyob qadimiy shahri

Samarqand - Afrosiyob qadimiy shahri

Afrosiyob qadimiy shahri hozirgi Samarqand sharining shimoliy chegarasiga tutashgan keng boʻsh tepaliklar boʻlib, uning maydoni 219 gektar. Bu nom tarixiy manbalarda qadimgi Samarqandga nisbatan faqat 17-asrdan boshlab uchraydi. Qadimgi Samarqand So’gʻd manbalarida Smarakande deb atalgan. Miloddan avvalgi 4-asrda Samarqand Aleksandr Makedonskiy qoʻshinlari tomonidan istilo etilgach, yunon mualliflari kundaliklarida Maroqanda sifatida tilga olinadi. Maroqanda Smarakandening yunoncha tarjimasi. Movarounnahrda Somoniylar hokimiyat tepasiga kelgach, qadimgi Smarakande 9-asrdan boshlab Samarqand deb atala boshlandi.

11 — 15-asrlarda turkiy tilda bitilgan adabiyotlarda Samarqand Semizkent sifatida uchraydi. 15 — asrdan forsiy va turkiy tillardagi manbalarda bir xilda Samarqand nomi ishlatiladigan boʻldi.

Afrosiyob qadimiy shahri Tepaligining shimoli Siyob arigʻi bilan chegaralangan, Janub tomondan „eski shahar“ deb atalgan Samarqand shahriga qoʻshilib ketgan.

Shaharning dastlabki tarixi haqida yozma manbalarda maʼlumotlar juda kam uchraydi. Koʻhna shaharda oʻtkazilgan arxeologik qazishlar esa bunday maʼlumotlarni koʻproq bermoqda.

Arxeologik qazishmalar bir necha metr qalinlikdagi madaniy qatlamlar qanday boʻlganligini koʻrishga, boylar va kambagʻallarning uylarini, hunarmandlarning ustaxonalarini, savdogarlarning doʻkonlarini, ko’cha va maydonlarni, shohona saroylar va ibodatxona, masjid va madrasalarni, mudofaa inshootlarini, shaharning suv bilan taʼminlash tizimi va h.k.ni aniqlashga yordam beradi.

Afrosiyob va uning topilmalariga qiziqish 1868 yilda Chor Rossiyasi tomonidan Samarqand bosib olingandan keyin boshlandi. Afrosiyobda dastlabki qazish ishlari bilan mayor Borzenkov (1874), podpolkovnik V. V. Krestovskiy (1883), sharqshunos olimlar N. I. Veselovskiy (1884-85, 1895), V. V. Bartold (1904) va V. L. Vyatkin (1905; 1912— 13)lar shugʻullanishdi. 1919 yilda M. YE. Masson, V. L. Vyatkin tadqiqot boshlagan joylarda qazish ishlarini davom ettirib, somoniylar saroyi (9-asr) xarobalarini ochdi. 1925, 1929—30 ylarda V. L. Vyatkin Afrosiyobda qazish ishlarini davom ettiradi va uning turli davrdagi tarixiga oid koʻplab materiallar toʻplaydi. Ammo 1930 yillarga qadar Afrosiyobda olib borilgan arxeologik qazishmalar qadimgi Samarqand tarixiga doir juda kam materiallar bergan. Urushdan keyin Oʻzbekiston FAning Tarix va arxeologiya instituti olimlaridan Afrosiyob I. Terenojkin tomonidan Afrosiyobda jiddiy dala tadqiqotlari oʻtkazildi. Natijada uning eng pastki qatlamidan miloddan avvalgi 6—5-asrlarga taalluqli buyumlar, uy-joy xarobalari topildi. V. Afrosiyob Shishkin (1958-66) va Ya. F. Gʻulomov (1967—70)lar rahbarligida olib borilgan keng koʻlamli arxeologik qazishlar natijasida qadimgi madaniy qatlam materiallari Afrosiyobning boshqa joylaridan ham topildi. 1966 yil 13 iyulda Afrosiyobni arxeologik jihatdan kompleks oʻrganishni tashkil etish maqsadida Respublika hukumatining maxsus qarori qabul qilindi. Unga koʻra, Afrosiyob „arxeologik qoʻriqxona“ deb eʼlon qilinib, uni oʻrganish ishiga Toshkent va Samarqand davlat universitetlari hamda Madaniyat vazirligining Sanʼatshunoslik instituti ham safarbar etildi. Aniq ilmiy rejalar asosida boshlangan arxeologik tadqiqotlar tufayli nafaqat shaharning koʻp asrlik yoshi, balki uning har xil davrlardagi tarixiy topografiyasi, shahar tarkibi, shahar hayotining rivojlanish bosqichlari, bosqinlar tufayli yuz bergan bo’hronlar davri aniqlandi. Samarqand yushshdlarining shohona saroyi ochildi.

Afrosiyobda topilgan arxeologik materiallar Samarqand miloddan avvalgi 8—5-alarda So’gʻdiyonaning markaziy shahri sifatida vujudga kelganligini koʻrsatadi. Miloddan avvalgi 329 yilda shahar Aleksandr Makedonskiy qoʻshinlari tomonidan vayron etilgan, uning izlari hozirgacha shahar mudofaa inshootlarida yaxshi saqlangan. Miloddan avvalgi 3 — 1-asrlarda, Kushonlar saltanati davrida shahar hayotida yuksalishlar yuz bergan. Miloddan avvalgi 3-asrda shahar qoʻshaloq mudofaa devori bilan oʻrab olingan. U davrlarning qalin madaniy qatlami Afrosiyobning shimolida, uning arki aʼlosi joylashgan qismida yaxshi saqlangan. Arxeologik materiallar va yozma manbalarda taʼkidlanishicha, bu zamonda Samarqand orqali Buyuk ipak Yoʻli oʻtgan, ichki va tashqi savdo, hunarmandchilik rivoj topgan. Ilk oʻrta asrlarda Samarqand Sugʻdiyonaning bosh shahri sifatida nufuzli mavqega ega boʻlib, shahar ijtimoiy va iqtisodiy hayotida tub oʻzgarishlar yuz berdi. Badavlat dehqon xoʻjaliklari kuchaydi, xuddi shu kezlarda ularning qasrlari joylashgan Afrosiyobning shimoliy qismi mudofaa devori bilan oʻrab olindi. Bu holat Movarounnaxr va unga qoʻshni viloyatlarda ham yuz berdi. Bu davrda Samarqand hukmdorlari „Ixshid“, Buxoro hukmdorlari esa „Buxorxudot“ deb atalgan. 712 yilda arablar fotixi Qutayba ibn Muslim qoʻshin tortib kelganda, Samarqandning mudofaa devorlari mustahkam boʻlib, atrofida suv toʻla xandaq bor edi. Qutayba Samarqanda Fargʻona, Shosh va turklardan yordamga kelgan lashkarlarni enggach, koʻmaksiz qolgan Sugʻd hokimi Gʻurak noiloj u bilan sulh tuzdi, shaharning ichki qismi (shahriston)ni arablarga boʻshatib berishga majbur boʻldi. Arxeologik topilmalar islomga zid boʻlgan haykal va devoriy rasmlarning ataylab qilich bilan chopilganini isbotlaydi.

9-asrning ikkinchi choragidan Movarounnahrda hokimiyat Somoniylar qoʻliga oʻtdi. Buxoro ularning markaziga aylandi. Shu davrda Samarqand iqtisodiy va madaniy jihatdan tez rivojlandi. Afrosiyobda somoniylar davrida oʻymakor ganch naqshlar bilan bezatilgan saroylar, badavlat dehqon xonadonlari, masjid va madrasalar, hammom va kanalizasiyalar, tosh koʻchalar topilmoqda. Shaharni suv bilan taʼminlash ogʻirligidan aholining ehtiyojini qondirish uchun shahar hayotining dastlabki yillaridayoq Dargʻom tomonidan kanal qazib, suv keltirilgan. Ana shu kanal izlari hozirgi shahar xiyobonining janubida, Alisher Navoiy haykali qad koʻtarib turgan maskanda ochib oʻrganildi. Bu kanal Registon maydoni orqali Hazrati Xizr masjidi tomon yoʻl olgan. Tarixiy manbalarga koʻra Afrosiyobga janubdan kiraverishda shahar xandaqi ustiga pishiq gʻishtlardan ravoqli suvayirgʻich qurilib, uning tepasidan katta ariq oʻtkazilgan. Bu ariqni „Juyi arziz“ („Qo’rg’oshin ariq“) deb ataganlar. Ariq shu erda uchga boʻlingan va shahar oralab Siyob arigʻi boʻyiga borgan.

10-asrning oxirida Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar qoʻliga oʻtganida xam Samarqandda savdo, hunarmandchilik, shahar obodonchilik ishlari davom etadi. Shaharning hunarmandchilik qiyofasi kuchayib, zodagon dehqon qasrlari endi shahar tashqarisida, ularning dala hovlilarida markazlashadi. 1220 yilda Chingizxon qoʻshinlari „Juyi arziz“ toʻgʻonini buzib, shaharni suvsiz qoldirdi. Shahar mudofaachilari tengsiz jangda taslim boʻldilar. Bosqinchilar shaharning devor va darvozalarini vayron qilib saroy, masjid va madrasalarga, aholi xonadonlariga oʻt qoʻydilar. Aholining katta qismi jangda qirildi, hunarmandlar Moʻgʻulistonga haydab ketildi. Shaharni soʻnggi mudofaachilari Jome masjidiga yashirinib, qarshilikni davom ettirdilar. Ularning olovda yongan tanalari jang kiyimida bizgacha yetib kelib, arxeologik qazish vaqtida topildi. „Qoʻrgʻoshin ariq“ qayta tiklanmadi. Afrosiyobda suvsiz qolgan aholi Siyobdan charxpalakda suv chiqarib, kun ko’rgan, soʻng aholi bora-bora Afrosiyobni butunlay tashlab ketgan. Kimsasiz xarobaga aylangan qadimgi Samarqand avvallari „Hisori koʻhna“, „Qal`ai Hisor“ atalib, 17-asrdan boshlab aholi orasida „Qal`ai Afrosiyob“ yoki „Afrosiyob“ deb atala boshlangan.

Afrosiyobda qazishma ishlari ayniqsa Samarqandda Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasi Arxeologiya instituti tashkil topgach, keng koʻlamda kuchaydi. Yahyo Gʻulomovdan soʻng Afrosiyobdagi arxeologik qazishmalarga G. V. Shishkina, Sh. Toshxoʻjaevlar rahbarlik qildi. Keyingi yillarda (1989 yildan) Afrosiyobni arxeologik jihatdan tadqiq etish ishiga fransuz arxeologlari — Pol Bernar, Frans Grene va boshqalar jalb etilgan. Fransuz arxeologik missiyasi Oʻzbekiston arxeologlari bilan (M. Isomiddinov va b.) hamkorlikda Afrosiyobni oʻrganishda qatnashmoqsa. Oʻzbek va fransuz olimlarining hamkorlikda olib borgan tadqiqot natijalari qadimgi Samarqand tarixiga oid qator masalalarga aniqlik kiritdi, yaʼni miloddan avvalgi 6—5-asrlarga taalluqli shahar mudofaa devorlari ostidan guvalaqdan qurilgan yanada qadimgi devor qoldiqlari ochilib, Samarqandning yoshi miloddan avvalgi 8-asr oʻrtalariga oid ekanligi isbotlaydi; shaharning arki aʼlo qismidan milodiy 8-asrga oid murabba (70×70) shaklidagi Samarqand ixshidlarining mahobatli saroyi qoldiqlari ochildi. Afrosiyobda arxeologik tadqiqot ishlari davom etmoqda.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Amir Temur bog'lari

Samarqand - Amir Temur bog'lari

Samarqand shahrida va atrofida buyuk Sohibqiron Amir Temur bog’lari bo’lgan va ayrimlari saqlanib qolgan. Amir Temur bobomiz tabiatni, insonni sog’lomlashtirish, cho’l-biyobonlarni obodonlashtirish va dehqonchilikni rivojlantirish borasida juda ko’p hikmatli so’zlarni meros qilib qoldirdi. “…Har bir shaharda masjidlar, madrasalar, xonaqolar, hammomlar qurishni, musofir yo’lovchilar uchun yo’l ustida rabotni bino qilishni, daryolar ustida ko’priklar qurishni buyurdim. Kimki biron sahroni obod qilsa yoki biron bog’ ko’kartirsa yoxud biron xarob bo’lib yotgan yerni obod qilsa, birinchi yili undan hech narsa olmasinlar, uchunchi yili qonun-qoidaga muvofiq xiroj yig’ilsin”.

Movaraunnahrning dehqonchilik vohalarida, xususan, Zarafshon vodiysida o’nlab sug’orish tarmoqlari chiqarilib, dehqonchilik maydonlari kengaytirildi. Mozorot va ziyoratgohlar obod etildi.

Qashqadaryo viloyatidagi Eski Anhor kanalini Amir Temur bobomiz Sulton Boyazid ustidan qozonilgan g’alabasi sharafiga qurgan. Tarixchi Hofiz Abro‘ning yozishicha Amir Temur Xurosondagi Murg‘ob vodiysida obodonchilik va dehqonchilik ishlari xarob bo‘lganini ko‘rib, daryodan 20 ta kanal qazdirib, suv chiqarib dehqonchilik va obodonchilik ishlariga asos soladi. Uning topshirig‘i bo‘yicha Ko‘hak – Zarafshon, Amudaryo va Sirdaryoga ko‘priklar qurildi. Shuningdek, Sirdaryodan, Ohangarondan kanal qazildi. Sohibqironning farmoyishiga ko‘ra, Buxoro, Samarqand, Shahrisabz va Farg‘onada irrigatsiya – sug‘orish ishlari olib borildi. Bunday bunyodkorliklar davlatning boshqa hududlarida ham davom ettirilgan. U uzoq Qorabog‘da 42 km kanal qurdirgan. Ozarbayjondagi Mug‘on shahrida 12 ta bog‘ barpo etgan.

Amir Temur davrida betakror bog‘lar yaratilgan va ularga o‘ziga xos nomlar qo‘yilgan. Bular xususidagi dastlabki ma’lumotlar o‘tmish tarixchilari, shoirlari, sayyohlari asarlarida uchraydi. Shuningdek, Amir Temur bog‘lari o‘rta asrlar rassomlari miniaturalarida ham tasvirlangan. Bu bog‘lar tuzilishiga ko‘ra ikki xil bo‘lgan:

Chorbog‘lar – geometrik (to‘rt burchak) shaklida bo‘lib, har tomoni taxminan 1 km masofaga cho‘zilgan. Sahnidan o‘tgan ariqlar ularni teng 4 qismga ajratib turgan. Atrofidagi baland devorlarning har burchagida minora bo‘lgan. Markazda Saroy joylashgan. Bunday bog‘larning darvozalari shahar tarafga qaratib qurilgan.

Tuzilishi geometrik shaklda bo‘lmagan, tabiiy daraxtzor va chakalaklar bag‘rida barpo etilgan bog‘lar. Bunday bog‘lar hukmdor ov qilishi uchun mo‘ljallangan bo‘lib, asosiy qismi tabiiy, qo‘l tekizilmagan holda saqlangan. Ularning kichik bir qismigagina dam olish uchun saroy va chodirlar qurilgan. Hovuzlar qazilib, favvoralar o‘rnatilgan. Bu turdagi bog‘larning o‘simlik va hayvonot dunyosi nihoyatda boy bo‘lgan.

BOG‘I BALAND: Sohibqiron Samarqand Shimolidagi Cho‘ponota maqbarasi yaqinida (hozirgi aeroport atrofi) nabirasi (Mironshohning qizi)ga atab qurdirgan. Uni barpo qilishida Eron, Ozarbayjon va boshqa mamlakatlar bog‘chilik san’ati ustalari hamda me’morlari qatnashgan. Bog‘ o‘rtasida Tabriz oq marmaridan qurilgan hashamatli qasr bo‘lib, uning atrofidagi uzumlar, anjirzor va olmazorlar boqqa go‘zal bir tarovat baxsh etib turgan.

BOG‘I BEHISHT: 1378 yilda Sohibqiron Samarqandning G‘arbida suyukli xotini Xayrunisoga atab qurdirgan. Ayrim yozma manbalarda “Bog‘i Jannat” nomi bilan ataladi. Bog‘ o‘rtasidagi atrofi handaq bilan muhofaza etilgan sun’iy tepalik ustida tabriz oq marmaridan qurilgan hashamatli saroy bo‘lgan. Saroyga bir necha ko‘tarma ko‘priklar orqali kirilgan. Bu bog‘ning bir tarafida hayvonot bog‘i bo‘lib, turli xil hayvonlar saqlangan.

BOG‘I DAVLATOBOD: Bu bog‘ Samarqanddan 13 km Janubda, hozirgi katta O‘zbekiston traktining chap tomonida bo‘lgan. Amir Temur bu bog‘da zafarli yurishlardan qaytgach, dam olgan, xorijiy elchilarni qabul qilgan. Unda ariqlar, to‘rtta hovuz, katta saroy bo‘lgan. Saroy sun’iy tepa ustiga qurilgan, atrofi handaq bilan o‘ralgan. Unga ikkita ko‘tarma ko‘prik orqali kirilgan.

BOG‘I DILKUSHO: (Ko‘ngil ochuvchi bog‘) 1397 yilda Amir Temur xotinlaridan biri Tukalxonim sharafiga qurilgan. Bu bog‘ Samarqanddan 5 km Sharqda, Panjakent yo‘lining o‘ng tomonida (qadimiy Xijduvon qishlog‘i o‘rnida) joylashgan. Har tarafi 900 metr uzunlikdagi baland paxsa devor bilan o‘ralgan. Bog‘ning to‘rtta darvozasi markazida hashamatli saroy bo‘lgan. Saroy uch qavatli bo‘lib, har qavatida favvora otilib turgan. Saroy devorlariga Sohibqiron olib borgan urushlardan lavhalar chizib qo‘yilgan. Bu bog‘ o‘rnida hozirgi kunda Dilkusho qishlog‘i joylashgan.

BOG‘I JAHONNOMA: (Jahon ko‘zgusi). Amir Temur Samarqanddan yetti farsax (42 km) narida, Zarafshon tog‘i etagida qurdirgan (taxminan Urgut tumanida). Unda saroy va qal’a bo‘lgan. Bog‘ning hududi juda ham katta bo‘lib, yo‘qolib qolgan ot 6 oydan so‘ng topilgan ekan.

BOG‘I MAYDON: Cho‘ponota tepaligi etagida, Samarqandning shimolida joylashgan. Tarixiy manbalarga qaraganda, bog‘da hashamatli bir ayvon (ko‘shk) va qimmatbaho toshlardan yasalgan taxt bo‘lgan. Amir Temurning nevarasi Mirzo Ulug‘bek bu bog‘ni yanada obod qilgan. Bu bog‘ o‘rni hozir ham Bog‘i Maydon deb ataladi.

BOG‘I NAV: (angi bog‘). Bu bog‘ni 1404 yilda Amir Temur Samarqandning Janubida qurdirgan. Lolazor qishlog‘i o‘rnida joylashgan. Bu bog‘ to‘rtburchak shaklida bo‘lib, atrofi baland paxsa devor bilan o‘ralgan, har burchagida minora qad ko‘tarib turgan. Markazida boshqa bog‘lardagiga nisbatan kattaroq qasr, uning oldida katta hovuz bo‘lgan.

BOG‘I CHINOR: Amir Temur Samarqandning Sharqida (Konigilning janubiy-g‘arb tarafida, hozirgi Qo‘shtamg‘alik tepaligi o‘rnida) barpo qildirgan. Unda ajoyib chinorlar ko‘p bo‘lgan. Bog‘ning markazida saroy joylashgan.

BOG‘I SHAMOL: Amir Temur 1397 yilda nabirasi (Mironshohning qizi)ga atab qurdirgan. Bu bog‘ Samarqandning G‘arbida bo‘lgan. Undagi saroy to‘rtburchak shaklida bo‘lib, har tomoni 1500 qadamni tashkil qilgan. Devorlariga marmar qoplanib, sahni qorayog‘och va fil suagidan ishlangan. Bu bog‘ joylashgan hudud va u yerdagi ariq hozir ham Bog‘i Shamol deb ataladi.

Samarqand shahri va atrofidagi Amir Temur bog’lari orasidan eng chiroyli va mashhurlari quyidagilar:

Amir Temur bobomiz Samarqand atrofida bulardan tashqari, yana bir qancha bog‘ va saroylar barpo etgan. Chunonchi, BOG‘I BULDU, BOG‘I ZOG‘ON, BOG‘I NAQSHI JAHON, BOG‘I AMIRZODA SHOHRUX, BOG‘CHA, BOG‘I DILAFRO‘Z, BOG‘I SHEROI, GULBOG‘, LOLAZOR, BEDANA KURGI, CHUMCHUQLIK, G‘OZXONA va boshqalar biri biridan qolishmagan.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Amir Temur jome' masjidi

Samarqand - Amir Temur jome' masjidi

XIV-XV asrlarda – temuriylar davrida Movoraunnahrda obod poytaxtga ega bo’lgan kuchli davlat yuzaga keldi. Bu davlatning poytaxti bo’lgan Samarqandda yirik qurilish ishlari avj oldi. Unda Sharq xalqlarining me’morchilik tajribasi va xalq an’analari mujassamlashgan edi. Samarqand shahridagi Amir Temur jome’ masjidi Markaziy Osiyoda eng yirik inshootlardan biri hisoblanadi. Amir Temur davrining tarixchisi G’iyosiddin Ali Yazdiyning yozishicha, «…801 yilning ramazoni sharif oyining to’rtinchi kunida (1399 yil 10 may) masjid uchun poytaxtning eng yaxshi joyini Amir Temur tanladi. Mashhur ustalar va me’morlar bu ulkan imoratning loyihasini tuzdilar va eng saodatli daqiqada uning poydevorini qura boshladilar…»

Mazkur masjid tarixi haqida Abu Tohirxoja o’zining «Samariya» asarida shunday yozadi: «Amir Temur Ko’ragonning jome’ masjidi shahar ichida, (uning) shimol tomonida, Hazrati Shoh (Dari Ohanin) darvozasining yaqinidadir»… Jome’ning ravoqi ustida: «Amir Tarag’ay o’g’li buyuk hoqon Amir Temur Ko’ragoni 801 yilda ushbu jome’ning solinishiga amr qildi», deb yozilgan. Jome’ darvozasining naqshida esa quyidagi yozuv bor: «Ushbu jome’ni bitkazishga 806 yilda (melodiy 1404) muvaffaq bo’lindi».

Jome’ning eshigi ikki tabaqalik bo’lib, xulo (birinji, mis va rux birga qo’shilib eritilsa, xulo bo’ladi) quyulgan va ustalar jome’ning kirar eriga po’lod qalam uchi bilan juda ham go’zal tabiatli naqshlar qilgan. Jome’ eshigi ustida yozilgan bayt. Uning mazmuni quyidagicha: «Xalq kaftida bori aldov va havasdir. Ish dunyoning yolg’iz egasi bo’lgan tangrining ixtiyoridadir».

Jome’ masjidining umumiy sahni 167x109m, burchaklarida baland minoralar bo’lgan va hozirgi davrda bu minoralar qayta tiklandi. Jome’ masjidi qarovsizlik va zilzilalar ta’sirida asta-sekin emirilib vayron bo’lgan, faqat shimoli-g’arbiy minoraning pastki qismigina saqlanib qolgan bo’lib, uning balandligi 18,2 m. dir Bibixonim jome’ masjidi poydevori xarsang toshdan, devorlari pishiq g’ishtdan ishlangan (qalinligi 4,4 – 5 m).

Ta’mir-tiklashga qadar jome’ masjidi bir-biri bilan bog’lanmagan 6 ta me’moriy bo’laklardan iborat edi. Hovlining to’rida mehrobli va baland peshtoqli bino, ikki yonida uning kichik nusxasi, poyida masjidning ikkiga bo’lingan peshtoqi va shimoli-g’arbda alohida saqlanib qolgan minora bo’lgan. Ilgari bu bo’laklar uch qator oq marmar ustunli, engil ravoqli peshayvonlar bilan birlashgan va ular tepasida gumbazchalar (400 ta) bo’lgan. Ustunlar 480 ta (oraligi 3,5 m) bo’lib, tagkursili, tanasi o’yma naqsh, tepasi rangli koshinlar bilan ishlangan, muqarnaslar bilan bezalgan (hozir ular tuproq ostida ko’milib ketgan, arxeologik qidiruv ishlari natijasida ustunlar, tagkursilar va mayda kosachalardan iborat muqarnasli ustunning boshi topilgan). Har biri tashqi darvozaning peshayvoni bor.

Jome’ masjidining hovli sahniga marmartosh taxtalar yotqizilgan. Hovli o’rtasida marmar toshdan yasalgan ulkan lavh (Qur’on o’qiladigan maxsus moslama) bor, u dastlab asosiy bino ichida turgan 1875 yilda katta gumbazning qulashidan xavflanib, hovli o’rtasiga chiqarib qo’yilgan. Uning atrofi nafis hoshiyalar, muqarnaslar, o’simliksimon naqshlar va yozuvlar bilan bezalgan. Lavh Ulug’bek farmoniga binoan XV asr o’rtalarida yasalgan. Unga «Sultoni azim, oliy himmatli hoqon, dinu-diyonat homiysi, Hanafiya mazhabining posboni, aslzoda sulton ibn sulton, amiri mo”min Ulug’bek Ko’ragon» degan yozuv bitilgan.

Jome’ masjidga kiraverishdagi peshtoqning yuqori qismi 1897 yilgi zilzila paytida qulagan.

Peshtoq mahobatli bo’lib, o’rtasida kengligi 18,8 metrli ravoq bor. Yon tomonlaridagi minoralar peshtoqdan baland. Peshtoqning ichki tomonida kichikroq ravoq o’rnashgan. Unda o’yma marmar hoshiyali darvoza bo’lgan. Uning ustidagi lavhasida masjidning qurilgan yili va Amir Temur shajarasi yozilgan. Qo’sh tavaqali darvoza etti xil temir qotishmasi «haft jo’sh»dan yasalgan. Keyinchalik yo’qolib ketgan. Peshtoqning yon qanotlarida ikkita aylanma zina bo’lib, zinadan yuqoriga- kungura ravoqli maydonchaga chiqilgan va undan minoraga o’tilgan. Peshtoqning keng yuzasi jilvali koshinlar, rang-barang, qalqon shaklidagi naqshlar bilan bezatilgan.

Jome’ masjidining asosiy mehrobli binosi Amir Temur zamonasining me’moriy uslublari haqida tasavvur beradi.

Asosiy binoning old tomonida peshtoq, markazida ravoq va burchaklarida ikkita ko’p qirrali minora bor.

Peshtoq orqasidagi xona oddiy, ammo salobatli handasaviy shakllar yig’indisidan iborat. Kubsimon prizma binoning asosiy hajmi, tomonlari 14,6 m ga teng. Uning ustida xona devorlari bo’ylab o’tuvchi ravoqlardan iborat sakkiz qirrali prizma bor.

Gumbazning doirali asosi sirtiga Qur’on oyatlari bitilib, usti feruza koshinlar bilan pardozlangan gumbaz bilan berkitilgan. Uning kirish tomonlari ham, bosh peshtoq kabi rang-barang koshinlar bilan qoplangan, sopol g’ishtchalar yotiq, sirlangan rangli g’ishtchalar tik terilgan. Asosiy naqsh shakllari tiniq, lojuvard g’ishchalardan terilib, ularning oralig’i zangori g’ishtchalar, oq toshlar bilan to’ldirilgan. Oddiy handasaviy shakllar va pechak kabi chirmashib ketgan yozuvlar, bino bezagining tarkibiy qismini tashkil etadi.

Mehrobli binoning baland minoralari sathi to’rt burchakli kichik izora taxtalarga bo’lingan. Handasaviy shakl va o’simliksimon naqshlar pannolarni bezagan. Ular parchinkorlik, koshinkorlik uslubida ishlangan. Peshtoq devorining yuzasi kesma koshin bilan qoplangan.

Bu koshinlar (ayniqsa ko’k ranglilari) tiniq shisha kabi yaltirab turadi. Masjid yonidagi ikki kichik bino mehrobli xonaning, asosan, kichik hajmdagi takrori bo’lsa-da, naqshlarining soddaligi va gumbazining kunguradorligi bilan farqlanadi. Jome’ masjidining ichki qismini pardozlashda naqqoshlik bezaklari qatorida zarhal bo’rtma gulqog’ozdan keng foydalanilgan.

Samarqand shahrining tarixiy obidalar va Amir Temur jome’ masjidi joylashgan hududida keyingi davrda juda katta hajmdagi ta’mirlash ishlari olib borildi. Masjidning old katta ravog’i, masjid binosini o’rab turgan baland devor, ikki kichik gumbaz va minoralari, ichki katta gumbaz va katta ravoq ta’mirlandi va undagi barcha koshin naqshlar qayta tiklandi.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Amir Temur maqbarasi

Samarqand - Amir Temur maqbarasi

Samarqand shahridagi Amir Temur maqbarasi (Go’ri Amir) Markaziy Osiyo me’morchiligining noyob asari sifatida e’tirof etilgan. Maqbara qurilishi buyuk Soxibqiron Amir Temur tomonidan 1404 yilda boshlanib, Mirzo Ulug’bek davrida tugallangan.

Amir Temur maqbarasi Samarqand shahrining janubiy-g’arbiy qismida joylashgan bo’lib, XIV asr oxirida Amir Temurning nabirasi Muhammad Sulton tomonidan qurilgan madrasa yonida tiklangan.

Muhammad Sulton 1403 yilda Kichik Osiyoga bo’lgan xarbiy yurish vaqtida to’satdan kasallikdan vafot etgan. Shahzodaning jasadi Samarqandga olib kelinib, ansamblning janub tomonidagi ayvoni orqasidagi dahmaga dafn qilinadi. So’ng Amir Temur shahzodaga atab maqbara qurish haqida farmon beradi. Shundan keyin dahma ustiga sakkizyoqli bino quriladi.

Amir Temur vafotidan keyin Shohruh Mirzo Hirotni poytaxtga qilib, o’g’li Mirzo Ulug’bekni esa Samarqandga hokim etib tayinlaydi.

Mirzo Ulug’bek buyuk bobosiga hurmat yuzasidan ushbu sakkiz qirralik maqbarani temuriylar avlodi dafn qilinadigan maqbaraga aylantiradi.

Maqbara bitgach, Amir Temurning ma’naviy ustozi Mirsayid Barakaning jasadi shu maqbaraga ko’chiriladi va Sohibqironning bosh tomoniga dafn etiladi. Ba’zi rivoyatlarga qaraganda, Amir Temur pirining oyoq tomoniga dafn qilinishini vasiyat qilgan. Maqbaraga Mironshoh Mirzo, Shohruh Mirzo, Shayx Sayyid Umar, Mirzo Ulug’bek va Ulug’bekning go’dakligida vafot etgan ikki farzandi – Abdulla va Abdurahmonlar ham dafn qilingan.

Ulug’bek tomonidan binoning ichi yangidan bezatildi, maqbara sahniga daxmalar qo’yilib, atrofiga nafis marmar toshdan panjara qilindi. Maqbaraga 1424 yildan boshlab, sharq tomoniga taqab qurilgan ko’p gumbazli galereya orqali kiriladi.

Maqbaraning g’arb va janub tomonlari yondosh qilib qurila boshlagan, lekin bitmay qolgan ulkan imoratlarning tiklanishi Mirzo Ulug’bek hukmronligining so’nggi yillariga to’g’ri keladi.

Muhammad Sulton majmuasidan faqat peshtoqigina saqlangan. Bu peshtoq mohirlik bilan ishlangan bo’lib, koshinlar bilan devor fonida yaqqol ko’rinib turadi. Koshinlar orasiga binoni qurgan usta – Muhammad binni Mahmud Isfahoniyning nomi va «Dini jannat dili poklarnikidir», deb jimjimador qilib hadis yozib qo’yilgan. Devorlar bezagida girih deb ataluvchi geometrik shakllarga asoslanib, nafis qilib ishlangan kompozitsiya asosiy o’rinni egallaydi. Gumbazda jez, lojuvard va tilla suvlari ishlatilgan.

Rossiya imperiyasi istilosi yillarida maqbara darvozalari o’g’irlab ketilgan. Sohibqiron Amir Temur maqbarasining darvozalaridan biri Londonda, yana biri Ermitajda saqlanmoqda. Sohibqiron Amir Temurga tegishli bo’lgan uzuk esa Amerikadagi «Metropoliten» (Nyu-York) muzeyida saqlanmoqda.

Hovlining sharq tomonidagi devor ortida Muhammad Sulton madrasasining qoldiqlari ko’rinib turadi. Chorsu hovlisining atrofiga ikki qavatli hujralar qurilgan.

Madrasaning burchaklarida gumbazli darsxonalar bo’lgan. Maqbara devorlariga zangori, havo rang va oq sirli koshinlar qoplangan, bu koshinlar geometrik shaklda terilib, arabcha xat bitilgan.

Gumbaz ostki qismining aylanasi diametri 15 m aylana balandligi 12,5 m. Maqbara hilxonasidan gumbaz uchigacha 36 metrni tashkil etadi. Gumbazda havo rang ko’proq ishlatilgani uchun bu rang gumbazning egri chiziqli qobirg’alarida tovlanib, quyoshda yaraqlab, guyo osmonga qadalib turadi. Gumbazning usti sirli koshinlar bilan qoplangan. Muqarnaslarida ham shunday koshinlardan hajmi bir-biriga mos qilib ishlangan chiroyli naqshlar bor.

Maqbaraning tashqi gumbazi – yodgorlikning tashqi qiyofasi yanada salobatli va maqbara ichkarisi mo”tadil iqlimli bo’lishini ta’minlash maqsadida uning ustiga ikkinchi gumbaz o’rnatilgan.

Inshootning qanchalik katta bo’lganligini uning g’arb tomonida bitmay qolgan majmuaga qarab aniqlash mumkin. Katta zalga qo’yilgan to’rtta ravog’dan bittasi saqlanib qolgan. Eni 10 metrlik ravoqning ikki tomonidan yo’lak o’tgan. Yo’lakning shimol tomonidan qo’sh gumbazli ikki qavatli binoga, janub tomondan esa galereyaga kiriladi. Amir Temur maqbarasiga shu galereyadan o’tiladi.

Hovli atrofini o’rab turgan devorlar ikki qavatli bezakli ravoqlarga bo’lingan. Hovlining tashqi burchaklarida to’rtta minora bo’lgan. Yuqoriga ko’tarilgan sari ingichkalashib borgan minora sharafa bilan bezatilgan.

Koshinlar har bir qatoriga bir xil miqdorda koshin plitalar terilgan. Ular orasidagi choklar yuqoriga ko’tarilgan sari torayib boradi va tepasiga etib tutashadi.

Mirzo Ulug’bek davrida maqbaraga kirish uchun qurilgan eshikning yoni va tepalari nafis bezatilgan. Ilgari eshik tepasida: «Bu shavkatli Amir Temurning qabri …» deb yozilgan koshinli lavha bo’lgan. Bu plita hozir Sankt-Peterburgdagi Davlat ermitajida saqlanadi. Maqbara g’oyatda nafis bezatilgan. Devorning pastki qismida ko’kimtir shaffof oniks toshidan ishlangan izora bor. Oniksning choklari ko’kimtir toshlar terib bezatilgan.

Maqbaraga rangdor oynalar solingan panjarali darchadan yorug’lik tushadi.

Maqbaraning o’rtasiga joylashgan sag’analar ustida temuriylarga bag’ishlangan yozuvli toshlar bor. Amir Temur qabri ustiga to’q yashil rangli nefrit tosh qo’yilgan.

1740 yilda Eron shohi Nodirshoh Buxoro xonligini zabt etganda Amir Temur qabri ustidagi toshni Mashhadga olib ketgan va ko’p o’tmay yana qaytadan joyiga keltirib qo’ydirgan.

Maqbaraning sharq tomonidagi ravoqda pastga tushadigan zina bor. Bu zinadan maqbaraning ostki qavatidagi dahmaga tushiladi.

Ostki qavatdagi binoning shipi o’n ikki qirrali gumbaz qilib qiya ishlangan, ichki bezaklari juda sodda. Temuriylarga qo’yilgan sag’analar yuqori qavatda qanday tartibda bo’lsa, bu erda ham shu tartibda. Har qaysi qabr usti marmartosh bilan qoplangan.

1994-1996 yillarda maqbarada katta hajmdagi ta’mirlash va tiklash ishlari amalga oshirildi.

1941 yil 16-24 iyun kunlari Amir Temur va Bibixonim hilxonasidagi qabrlar ochilgan.

Қабрларнинг очилиш тафсилотлари

Temuriylar xilxonasini o’rga­nish uchun tashkil etilgan hukumat ekspeditsiya­si 1941 yilning 15 iyunida Samarqandga etib keldi. O’sha kuni kechqurun ekspeditsiya a’zolari­ning yig’ilishi bo’ldi. Unda vazifalar va belgilab olindi. Halkaltarosh skulptor-antropolog M.M. Gerasimov tarixiy shaxslarning bosh chanoqlari asosida o’zi yaratgan qiyofalar haqida ma’lumot berdi va suratlar majmuasini namoyish qildi.

1941 yil 16 iyunda ekspeditsiya a’zolari ertalab Amir Temur maq­bara­sida yig’ildilar. Shu paytda qabrlarni qaysi tartibda ochish haqida bahs boshlandi.

M.M.Gerasimov qabrlarni bir boshdan, ya’ni eng chekkadagi Mir Sayyid Umar qabrini ochishdan boshlashni taklif qil­di. Arxeolog V.A. Shishkin esa Mir Say­yid Umar va Mir Sayyid Barakalarning qabrlariga tegmaslikni taklif qildi. O’z fikrini hukumat ekspeditsiyasi asosan Temur va temuriylar qabrlarini o’rga­nish uchun tuzilganligini, xilxonadagi barcha qabrlarni ochishga vaqt etishmasligini va boshqa sabablar bilan dalilladi. Boshqalar uning fikriga qo’shildilar. Shunday qilib, jahon tarixida chuqur iz qoldirib ketgan Temur va temuriylarning dahmalarini ochish boshlandi.

Mironshoh qabrining ochilishi

Mironshoh Amir Temurning uchinchi o’g’li bo’lib, u 1366 yili tavallud topgan. O’z davrining mavjud ta’lim-tarbiyasini puxta egallagan Mironshoh otasidan jasurlikni va qattiqqo’llikni meros qilib olgandi. Mironshoh 14 yoshida Xuroson hokimi qilib tayinlangach, bu borada katta tajribaga ega bo’ldi. Oradan olti yil o’tgach, Amir Temur uni maxsus farmon bilan “Rum­dan to Hamadongacha, Bag’doddan to Darbandgacha” bo’lgan o’lkalarning noibi qilib tayinladi. Uning qo’l ostiga Armaniston, Gurjiston, Ozarboyjon, Kurdiston, Iroq va G’arbiy Eron kabi o’lkalar kirardi. Mironshoh otasining buyrug’i bilan bir qancha harbiy yurishlarda ishtirok etdi va lashkarboshilik qobiliyatini namoyish qildi.

Amir Temur vafotidan so’ng 1405 yilning bahorida Mironshoh o’g’li Abu Bakr bilan ittifoq tuzib, toju taxt uchun kurash boshladi. Toju taxt borasida ham omadi yurishmadi va hayoti ayanchli fojea bilan tugadi. 1408 yilning bahorida Mi­ronshoh qo’shinini turkmanlarning Qora qo’yunli urug’idan chiqqan Qora Yusuf va Sulton Ahmadlarning birlashgan lashkari janubiy Ozarboyjonda tor-mor etdi. Jang paytida Mironshoh lashkarlari orasida edi. U shiddat bilan jang qilib, oxiri qattiq yaralandi va otdan yiqilib tushdi.

Mironshohni yaralagan navkar uning egnidagi shohona liboslarni va qimmatbaho qurol-yaroqlarni tezroq qo’lga kiritish uchun boshini kesib, murdani yalang’ochlaydi. Liboslari va qurollarini o’ziga olib, Mironshohning boshini Qora Yusufning huzuriga eltadi. Navkar jahongir Amir Temurning uchinchi o’g’li, bir paytlar yirik o’lkalarning hukmdori bo’lgan Mironshohni o’ldirganligini bilmas edi. Manbalarda yozilishicha, navkarning bu ishidan qattiq g’azablangan Qora Yusuf uning o’zini ham o’ldirishga buyruq bergan. Bu fojea yuz bergan paytda Mi­ronshoh bor-yo’g’i 41 yoshda edi. Tarixchilarning guvohlik berishlaricha, Qora Yusuf yuz bergan voqeadan afsuslanib, ke­chirim so’rab, uning jasadini Samarqand­ga jo’natgan. Arxeolog V.A.Shishkin o’ziga ma’lum bo’lgan tarixiy manbalarga tayangan holda Mironshohning jasadi Tabrizdan Shamsi G’uriy ismli darvesh ham­roh­ligida Keshga, so’ng Samarqandga keltirilib, dafn etilgan deb yozadi. M.M. Gerasimov esa Mironshohning jasadi Tabrizdan to’g’ri Samarqandga keltirilib, dafn etilgan deb xulosalaydi. Ammo har ikkalasi ham Mironshohning Tabrizda jang paytida halok bo’lganligi va uning jasadi uzoq yo’ldan keltirilib, temuriylar xilxonasida dafn etil­gan­ligini ta’kidlagan.

M.Ye.Masson va A.Yu. Yakubovskiylar bu erda Mironshohning jasadi borli­giga shubha bilan qaraydilar. Ular o’z fikrlarini quyidagicha dalillashadi:

  1. Mironshoh jang paytida halok bo’l­gan, boshi tanasidan judo qilingan. Uni Samarqandga eltish masalasi paydo bo’lganida, jasadini adashtirib qo’ygan bo’lishi mumkinligi.
  2. Mironshohning qabri ustida boshqa temuriylarnikiga o’xshash yozuvning yo’qligi.
  3. Bu erda topilgan jasadning barcha qismlari o’z o’rnida ekanligi, uning uzoq yo’ldan olib kelinganligi oqibatida paydo bo’ladigan suyaklarning titilishi yuz bermaganligi.

M.M.Gerasimov bu fikrlarga qo’shil­maydi va olib borilgan tinimsiz antropologik tadqiqotlar natijasida yuqori­dagi olimlarning shubhalari noo’rin ekanligini isbotlashga harakat qiladi.

M.M.Gerasimov Mironshohning suyaklarini diqqat bilan o’rganib chiqib, u qayta dafn etilganligi shundoq ko’rinib turganini aniqladi. Uning boshi, qo’l va oyoq panjalari anchayin tartib­sizroq joylashtirilgan. Shunday qi­lib, Mironshohning jasadi, M.M.Gerasimovning aniqlashicha, Tabrizdan Samar­qandga jo’natilishidan avval yaxshilab mumiyolangan va teridan tikilgan qopga solingan. Boshi esa alohida o’ralgan. Uzoq va mashaqqatli yo’l tufayli deyarli barcha panja suyaklari sinib ketgan. Dafn paytida singan suyaklar bir-biriga tutashtirib qo’yilgan.

Mironshohning qabri cho’zinchoq bo’lib, uzunligi 166 sm, eni 54 sm, balandligi 16 sm dir. Qabrning devorlari to’rt­bur­chakli pishgan g’ishtlar­dan terilgan. Lahad erdan qazilgan bo’lib, tagi va chekkalari ganch bilan mustahkamlangan. Jasad lahadning tubida joylashgan.

U tobutsiz dafn etilgan. Jasadning chap bi­qini sal ko’tarilib, tagiga tuproq qo’yil­gan. Lahadga suv kirganligi uchun jasad ancha ziyon ko’rgan. Qabr ochilgach, antropologlarning zudlik bilan ko’rgan choralari tufayli suyaklar saqlanib qolindi. Ay­niqsa, bosh chanog’ini ehtiyotkorlik va chidam bilan ta’mirlashga kirishildi. Mi­ronshohning bosh chanog’ini o’rganishdan shu narsa ma’lum bo’ldiki, uning ba’zi tishlari yo’qolgan. Antropologlarning fikricha, tishlar Mironshohning o’limi­dan so’ng yo’qolgan. M.Gerasimov Mironshoh­ning bosh chanog’ini diqqat bilan tekshirib, tarixiy manbalarda yozilganidek, haqiqatdan ham uning boshi o’tkir tig’ bilan kesilganligini aniqladi. M.Gera­si­mov­ning fikricha, Mironshohning bosh chanog’ining pastki qismidagi izlar nayzaning tig’idan qolgan izlardir. Bu holat­lar Mironshoh to’g’risidagi tarixiy ma’­lumotlarni yana bir karra tasdiqlaydi va ushbu ochilgan qabrda haqiqatdan ham Mironshoh dafn etilganligini ko’rsa­ta­di. M.Gerasimov quyidagi xulosa­larga kelgan:

  1. Mironshohning qabri deb ochilgan joydan topilgan jasad haqiqatdan ham qayta dafn etilgan.
  2. Topilgan bosh chanog’i tanasidan o’tkir tig’ bilan judo qilinib, so’ngra rombsimon uchli nayzaga o’tqazilgan.
  3. Suyakdagi barcha o’zgarishlar va belgilar temuriylarga xos, nasldan naslga o’tuvchi o’zgarishlarni o’zida saqlagan.
  4. Mironshoh va Shohruh aka-uka bo’­lishib, ular bir onadan tug’ilgan.

Shohruh Mirzo qabrining ochilishi
17 iyun kuni Mironshohning qabrini ochish davom ettirildi. Uning jasadi batamom tozalab bo’lingach, Shohruh Mirzoning qabri ustidan og’ir tosh taxta maxsus asboblar yordamida ko’tarilib, Mir Sayyid Umarning qabri yaqiniga eltib qo’yildi.

Amir Temurning kichik o’g’li 73 yil umr ko’rgan Shohruh otasining o’ng tomoniga qo’yilgan. Qabrning usti temuriylar sulolasiga xos ravishda yozuvlar bitilgan kulrang marmar taxta bilan yopilgan. Bu taxta marmar taxtalardan yasalgan g’ilofning qopqog’idir.

Shohruhning jasadi g’ilofning tubiga, chap elkasi sal ko’tarilgan holda qo’yilgan. Yelkasi tagida esa ozgina soz tuproq ham saqlangan. Jasad bir paytlar ikki xil kafanga o’ralganligi ma’lum bo’ldi. Birinchi kafan qora-ko’kish rangda bo’lib, juda nafis, ikkinchi mato esa ancha dag’al yigirilgan jundan to’qilgan. Shohruh suyaklarining ba’zi joylarida qachonlardir mumiyolangan muskullarning qoldiqlari uchraydi. Shohruhning jasadini Hirotdan Samarqandga ko’chirib kelishdan avval maxsus mumiyolangan a’zolar chirib ketgan va natijada suyaklar yalang’och holda qolgan. Shohruh Mirzoning boshi va chap elkasi tagiga toza tuproqdan yostiqcha qilib sal ko’tarilib, boshi o’ng yoniga burilib, yuzi qiblaga qaratilgan. Uning bosh tomonida yog’ochdan yasalgan qalamdon qo’yilgan. Qalam­don ichida bir necha yuzlab silliq toshchalar saqlangan.

Shohruh Mirzoning jasadi qabrdan chiqarib olingach, Samarqand davlat universitetiga olib kelindi. Suyaklar kimyoviy usullar bilan tozalangach, antropolog L.V.Oshanin tomonidan o’rganib chiqildi. Olimning fikricha, Shohruh 70 yoshlarga etganida barcha tishlari to’kilib ketgan. Antropolog M.Gerasimovning aniqlashicha, Amir Temur 70 yoshida xuddi 50 yoshli kishi kabi g’ayratli va baquvvat bo’lgan. Shohruh esa bu yoshda batamom qarib bo’lgan. Uning bo’yi 157 sm bo’lgan. Antropologlarning aniqlashicha, Shohruh bosh chanog’ining ko’rinishiovro’pocha ko’rinishga ega. Bu qiyofa antropologiya fanida Farg’ona-Pomircha ko’rinish deb atalib, u turonliklarga xosdir.

Shohruhning qabri ochilgan paytida jasad mumiyolanganligi ma’lum bo’ldi.

Mirzo Ulug’bek qabrining ochilishi
18 iyunda Mirzo Ulug’bek qabrini ochildi. Buyuk munajjimning jasadini joylashtirish uchun yaxlit kulrang marmartosh o’yib olingan. Tubiga esa to’rtta marmar taxta yotqi­zilgan. Qabrning ichi 210 sm, eni 68 sm, chuqurligi esa 61 sm. Qabrning og’zi qalin marmar taxta bilan berkitilgan bo’lib, uning sirtida yozuv mavjud. Ushbu yozuvda Ulug’bek to’g’risida ma’lumotlar va o’z o’g’li tomonidan o’ldirilganligi haqida xabar bor. Ulug’bek qabrining qopqog’i otasi Shohruh qabrining qopqog’iga juda o’xshash va yozuvlarning bitilish usullari ham bir xil. M.Masson ikkala toshni ham bir usta yasagan degan xulosaga kelgan.

Qabr ichida Ulug’bek jasadining qol­diqlari quyidagicha joylashgan: jasad chalqancha qilib, chap elkasining tagiga ozgina tuproq o’yib ko’tarilgan. Bosh tomonida qizil gazlamadan tikilgan xaltachaga tuproq solib qo’yilgan. Uning boshi tanasidan nari­roqda, yuzi erga qaratilgan holda qo’yil­gan bo’lib, bosh chanog’i bilan birga uchta bo’yin umurtqasi qo’yilgan. Uchinchi umurtqada o’tkir tig’ning izi yaqqol ko’rinadi. Qo’l va oyoq barmoq­lari tartib­sizroq, boshqa suyaklari esa aslicha joylashgan. Ko’pchilik suyaklar bir necha qavat gazlama bilan o’ralgan. Gazlama qabrning tubida – jasadning bosh va oyoq tomonlarida saqlanib qolgan. Bu gazlamalardan kafan sifatida foydalanilgan. Kafanlarning tagida nafis gazlamadan to’qil­gan cholvorning qoldig’i va uning tepa qismida esa belbog’simon tasmaning qoldig’i saqlan­gan. Jasad bilan birga Ulug’­bekning tizzalari­gacha etadigan ko’ylagi­ning qoldiqlari ham mavjud.

Ulug’bek jasadining yotishi, uni dafn qilingandan so’ng boshqa bezovta qilin­maganligidan darak berib turibdi. Suyaklar anchayin yaxshi saqlangan bo’lib, faqat chap qo’lining bilak qismi tuzlar emirishi oqibatida saqlan­magan. M.Gerasimov o’ldirilgan Ulug’bek bosh chanog’ini diqqat bilan o’rganib chiqib, qilich tig’ining izi uning pastki jag’ida ham qolganligini aniq­ladi. Uning fikricha, zarb nihoyatda kuchli bo’lib, Ulug’bek tizzalangan holatda bo’l­gan va qotil u bilan yuzma-yuz turib, o’ngdan chap tomonga qarab qilich solgan. Umurtqada qolgan izlarga qaraganda, qilich juda o’tkir va qotil bu borada katta tajribaga ega bo’lgan.

Amir Temur qabrining ochilishi
Ekspeditsiya a’zolari oldida turgan navbatdagi vazifa jahongir Amir Temurning qabrini ochish edi. Sohib­qi­ronning qabrini ochish ko’plarda katta haya­jon va qiziqish uyg’otdi. Xalq o’rtasida jahongirning vafoti haqida ko’plab rivoyatlar yurar edi.

19 iyun, payshanba kuni Sohibqiron Amir Temurning qabrini ochishga kirishildi. Jahongirning qabri o’g’il­lari­ning qabri­dan ancha farq qilib, o’z salobati va ulug’­vorligi bilan ajralib turadi. Uning qabri 20 santimetr qalinlikdagi og’ir marmartosh bilan bekitilgan bo’lib, toshning uzunligi 245 sm, eni 90 santimetrdir. Bu qabrtoshga boshqa, ikkinchi yupqa qilib tarashlangan va yozuv bitilgan oniks (aqiq) toshi yopishtirilgan. Ushbu toshning tagida 10 sm qalinlikda ganch qatlam bo’­lib, bu qatlamning tagiga lahadning og’zini yopib turgan beshta qalin tosh taxta yotqi­zilgan. Qabrning lahadi tarashlangan tosh taxtalardan yasalgan bo’lib, uzunligi 3 m, eni va chuqurligi 1 metrdandir 20 iyun kuni qabr ochish ishlari davom ettirildi.

Tobutning ustiga qoramtir ko’kish rangli gazlama yopilgan edi. Tobutning rangi qoramtir, yog’ochlari baquvvat, silliqlangan taxtalardan yasalgan bo’lib, alohida qopqog’i ham bor edi. Tobutning to’rt burchagida to’rtta oyoqchasi bo’lib, uni zax erga tegib turishidan asragan. Tobutni yasagan ustalar uni mustah­kamlash uchun to’rt burchakli temir mixlardan foydalanishgan. Mutaxassislar tobut va uning qopqog’i archa daraxtidan yasalganligini aniqladilar. Shuning uchun ham oradan shuncha yillar o’tganligiga qaramay, u yaxshi saqlangan.

Tobutning qopqog’i ustida ikki qismdan iborat bo’lgan gazlama parchalari, gazlamaning bosh tomonidagi qismida esa oltin iplar bilan solingan naqshlar saqlangan. Gazlama yomon saqlangani, ya’ni qabrni suv bosganligi oqibatida chiriganligi uchun naqshning butunicha ko’rinishini tiklashning iloji bo’lmagan. Gazlama ipakdan nafis qilib to’qilgan bo’lib, uning o’rtarog’ida oltin iplar bilan bitilgan arabcha imlodagi yozuvlar bor.

Arxeolog V.Shishkinning taxminiga ko’ra, Amir Temurning tobuti ustiga yozilgan gazlama qandaydir avliyoning qabri ustidan olingan yoki Ka’badan olib kelingan bo’lishi mumkin. Ekspeditsiya rahbari, professor T.N.Qori-Niyoziy esa “bu gazlama Sohibqironning jangovar bay­rog’i bo’lishi mumkin” degan taxminni aytgan. Tobut ustiga yopilgan gazlamaning rangi qora bo’lib, u ipakdan to’qilgan va tobut qopqog’ini butunicha qoplab turgan.

21 iyun, shanba kuni ham Amir Temur qabrini ochish ishlari davom etdi. Tobutning qopqog’i, ustidagi gazlama qoldiq­lari bilan ohista ko’tarib olingach, atrofni allaqanday xushbo’y hid qopladi. Sohibqironning jasadi uzun qilib yotqizilgan holda, yuzi esa qibla tomonga qaratilgan edi. Suyaklarning ba’zi joylariga kafan qoldiqlari yopishib qolgan va bosh, bo’yin, oyoq tomonlarida mumiyolangan muskullar, teri parchalari yotardi. Jasadning usti yupqa loyqa va tuzlar bilan qoplangan bo’lib, bu qabrga kirgan suvning qoldiq­lari edi.

Ehtiyotkorlik bilan qabrdan chiqa­rib olingan Amir Temurning bosh chanog’i uch soat davomida soya joyda quri­tildi. Shundan so’nggina bosh chanoqni kimyoviy usullar bilan mustah­kamlash mumkin bo’ldi. Bundan oldin antropologlar Amir Temurning bosh chanog’ida qisman saqlanib qolgan soch, soqol va qosh­larning qoldiq­larini avaylab ko’chirib oldilar. Uning sochi va soqolining rangi sarg’im­tir, xuddi zanglagan temirning rangiga o’xshash edi. Shunda olimlarda, Amir Temurning soch-soqoli bo’yalganmikan degan fikr uyg’ondi. Shuning uchun kimyogar-olim V.Kononov uning sochlarini kimyoviy usullar bilan tekshirib ko’rdi. Olimning aniqlashicha, soch-soqolning rangi tabiatan shunday bo’lgan.

Amir Temurning, tarixiy manbalarda yozilganidek, o’ng qo’li bukilmasligi va o’ng oyog’i oqsoq bo’lganligi haqidagi xabar haqiqatga to’g’ri kelishi isbotlandi. Tinimsiz harbiy yurishlar va jangi jadallar, hamisha otda yurish, metin iroda va qat’iyatli fe’l-atvor Sohib­qironning jismoniy kamchiliklarini unchalik bo’rttirib ko’rsatmas edi.

M.Gerasimovning aniqlashicha, Amir Temur 70 yildan ko’proq umr ko’rganligiga qaramay, uning bosh chanog’ida va boshqa suyaklarida keksalik alomatlari ko’rin­maydi.

Amir Temurning soch tolalari qalin va to’g’ri bo’lib, sarg’ish-qo’ng’ir rangda, sal-pal oq ham oralagan. Uning bosh chanog’ida qoshlarining qoldiqlari ham saqlangan bo’lib, uzunligi 12-14 millimetrgacha boradi va rangi to’q-jigarrang. Mo’ylovi saqlanmagan. M.Gerasimovning bosh chanoqdagi o’rniga qarab aniqlashicha, uning mo’ylovi uzun, labidan ham pastga tushib turgan.

Muhammad Sulton qabrining ochilishi
1941 yilning 22 iyun, yakshanba kuni Sohibqironning suyukli nabirasi Muhammad Sultonning qabrini ochishga kirishildi. O’sha kuni kechqurun ekspeditsiya rahbari, professor T.N.Qori-Niyoziy yig’ilish o’tkazdi. Bu yig’ilishda Amir Temur, Shohruh, Ulug’bek, Mironshohlarning qabrlari ochilganligi haqida tuzilgan hujjatlar o’qib eshittirildi va imzolandi. Yig’ilganlarga nemis-fashist bosqichlarining xiyonatkorona urushi haqida xabar berildi.

1941 yil 23 iyunda ishlar davom ettirildi. Amir Temurning suyukli nabirasi va valiahdi bo’lmish, 1403 yili 29 yoshida vafot etgan Muhammad Sultonning qabri bobosi qabrining chap tomonida joylashgan. Qabr ustida an’anaviy yozuvli lavha saqlanmagan. Qabrning tashqi ko’rinishi va tuzilishi bobosining qabriga o’xshash. Lahadning og’zini yopib turgan, ko’n­dalang o’rnatilgan toshtaxtalar ko’chirib olingach, yog’och tobutning chirigan parchalari, tobut ustida oltin iplar bilan yozuv bitilgan choyshab parchalari uchradi. Bu choyshab A.N.Kononovning aniqlashicha, barcha belgilari bilan Amir Temurning qabridan topilgan choyshabga juda o’xshaydi. Tobutning taxtalarida zanglab ketgan temir mixlar saqlangan, qopqog’i chirib, ichiga o’pirib tushganligi uchun jasadning yaxlitligiga putur etgan. Jasadning ustida kafan parchalari saq­langan bo’lib, uning tagidan rayhon barglari topildi. Tobutning ichidan xushbuy hid taraldi. Tubiga maxsus mato to’shalgan. Muhammad Sultonning jasadi ham shariat qoida­lariga rioya qilingan holda dafn etilgan. Sohibqiron Amir Temurning katta o’g’li Jahongirning o’g’li bo’lgan Muhammad Sultonning bo’yi 154 sm bo’lgan.

Muhammad Sultonning sa’y-harakati bilan hozirgi Amir Temur xilxonasi yonida madrasa va xonaqoh qurilgan. Ibn Arabshoh Muham­mad Sulton olimlarning homiysi bo’lganligini ta’kidlab o’tgan.

Sharqshunos V.Bartoldning aniqlashicha, Sohibqiron Amir Temur 1399 yili harbiy yurishga yo’l olarkan, o’z o’rniga Samarqandda Muhammad Sultonni qoldirdi. 1401 yil mart oyi uni Damashqqa chaqirib oldi. Shundan so’ng u bir necha janglarda qatnashib, 1402 yili Kichik Osiyogacha borishga erishdi. Ammo u yoqdan qaytishda yo’lda kasallanib, 1403 yilning 12 martida Qorahisor yaqinida vafot etdi.

1404 yilning martida marhum shahzodaning onasi Xonzodabegim Amir Temurdan o’g’lining jasadini Sultoniyadan Samarqand­ga olib borishga ijozat oldi. Keyinchalik Samar­qandga etib kelgan Amir Temur suyukli nabirasi xotirasiga yangi xilxona bino qilishni buyurdi.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Bibixonim maqbarasi

Samarqand - Bibixonim maqbarasi

Samarqand shahrining ko’hna qismida, Amir Temur jome’ masjidining kunchiqar tomonida, bundan olti asrlar ilgari barpo qilingan yana bir me’moriy obida mavjud, bu obida ichida Amir Temurning suyukli xotini Bibixonim – Saroy­mulk­xonimning maqbarasi joylashgan.

Bibixonim maqbarasi Samarqand shahrida qurilgan davrda juda hashamatli va mahobatli bo’lgan, uning devorlari rang-barang koshinlar, naqshlar hamda Qur’ondan keltirilgan oyatlar bitilgan yozuvlar bilan bezatilgan. Maqbaraning ichki tuzilishi, xuddi Amir Temur maqbarasidek ikki qavatli, pastda sag’ana, tepada esa ziyoratxona bo’l­gan. Maqbaraning gumbazi yiqilgani­dan so’ng uning ichiga qor-yomg’irlar tushib, sa­g’a­naning tomi ham yiqilib tushgan.

1941 yili arxeolog Yahyo Fulomov rah­barligidagi olimlar maqbarada qazish ishlarini olib bordilar. Ekspeditsiya a’zolari maqbara XI–XII asrlarga oid madaniy qatlam ustida bunyod qilin­ganligini aniqladilar.

1941 yil iyun oyida arxeologlar maqbaradagi qabrlarni ham ochib o’rgandilar.

Ushbu maqbaraga dafn etilganlar marmartoshlardan yo’­nilgan toshtobutlarga ko’milgan. Toshtobutlar dastlab maqbaraning pastiga, ya’ni, sag’anaga qo’yilgan, sag’ana­ning tomi yiqilib tushganidan so’ng toshtobutlar tokchalar ichiga joylashtirilgan. Dastlab shimoliy tokchada turgan toshtobut ochilganda uning ichida paxta, gazlamalarga aralashib yotgan suyaklar aniqlangan.

Ushbu maqbaraga dafn etilganlar marmartoshlardan yo’­nilgan toshtobutlarga ko’milgan. Toshtobutlar dastlab maqbaraning pastiga, ya’ni, sag’anaga qo’yilgan, sag’ana­ning tomi yiqilib tushganidan so’ng toshtobutlar tokchalar ichiga joylashtirilgan. Dastlab shimoliy tokchada turgan toshtobut ochilganda uning ichida paxta, gazlamalarga aralashib yotgan suyaklar aniqlangan.

Shimoliy tokchaga tobutning uzunligi 1 m 90 sm, eni 47-66 sm, balandligi 37sm, bo’lib u ham yaxlit, kulrang marmartoshdan yasalgan. Toshtobut ochilgach undan aralash quralash bo’lib yotgan suyaklar, tuproq, paxta va gazlama qoldiqlari topildi.

M.Gerasimov tobut ichidagi ezilib ketgan suyaklar keksa ayol kishiga tegishli ekanligini aniqladi.

Maqbaraning sharqiy tokchasiga uchta toshtobut yonma-yon qo’yilgan bo’lib, ular ham yaxlit marmartosh­larning ichi yo’nib tayyorlangan.

Sharqiy tokchadagi uchala toshtobutning ikkalasi bo’m-bo’sh bo’lib, faqat bittasining ichida jasad saqlangan. Bu tobutdagi jasad ham titib tashlangan. Jasad dafn qilinishi­dan oldin mumiyo­langan, jasadning yonidan bir necha taqin­choq, rayhon barglari va kafanning qol­diqlari topilgan.

1941 yilda ushbu toshtobut ochilayotganda, uning qopqog’i ustida hech qanday yozuvlar bo’lmagan. Ammo tarixchi S.A.Lapinning yozishicha, u 1889 yili maqbaraga kirganida, ushbu tobutning ustida yozuv bitilgan tosh qopqoqni ko’rgan. Qopqoqning ustida, Qur’ondan ko’chirilgan oyat va pastroqda esa: “Maj­nun­ning o’limidan so’ng ming yil o’tsa hamki, uning kafanidan hamon ishq dardi taraladi”, – degan yozuv bo’lgan. 1926 yili rassom I.Mrachkovskiy maqbarada tad­qi­qot o’tkazganida, bu yozuvli taxta o’g’ir­lanib, uning o’rniga oddiy, yozuvsiz qopqoq qo’yilganligi aniqlangan.

Nega toshtobutlardagi jasadlar titib tashlangan, uni kimlar, qachon qilishgan? – degan savol tug’i­lishi mumkin.

Arxeolog M.Ye.Massonning aytishicha, Bibixonim maqbarasidagi tosh tobutlar dastlab 1871 yili Samarqand Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinganidan so’ng ochilgan. Ammo, tobutlar qanday maq­sadda ochilganligi ma’lum emas. M.Ye.Masson ham bilmagan. Toshtobutlar ikkinchi marta

1926 yili bir guruh o’g’rilar tomonidan ochilgan. O’g’rilar tobutlarni titib marhum­larning taqinchoqlari va boshqa bezaklarini o’g’irlaganlar. Shu tufayli, toshtobutlar 1941 yili uchinchi marta ochilganida uning ichidagi suyaklar ag’dar-to’ntar holatda bo’lgan. Bibixonim maqbarasidagi tosh tobutlarning qopqoqlarida hech qanday yozuvlar bo’lmaganligi uchun bu erga dafn etilgan marhumlarning shaxsiyatlarini aniqlash ancha mushkul bo’ldi. Ammo olimlar birinchi ochilgan toshtobutdagi malika temuriylar xonadoniga mansub oliy martabali ayol bo’lgan­li­gini e’tirof etdilar. Shimoliy tokchadagi ikkinchi toshtobutga dafn etilgan marhumani Bibixonimning onasiga tegishli ekanligi taxmin qilindi.

Sharqiy tokchada joylashgan, uchinchi bo’lib ochilgan maqbaradagi eng yirik toshtobutga dafn etilgan jasadning shaxsiyati haqida ancha bahslar bo’ldi. Ko’plab tarixiy manbalar o’rganilib, jasad Amir Temurning suyukli xotini Bibixonimniki, degan xulosaga keldilar.

Bibixonim XIV asrning 40-yillarida Movarounnahrga xonlik qilgan Chig’atoy xonadoniga mansub amir Qozonxonning qizi bo’lgan. Taxminlarga ko’ra, u 1341 yili hozirgi Qashqadaryo vohasidagi Zanjirsaroyda tavallud topgan. Amir Qozonxon davlatda tartib o’rnatish yo’lida har xil qarshi­liklarga uchrab, 1346 yili bir guruh beklar tomonidan o’ldiriladi. Bu fojea yuz berganida Bibixonim 5-6 yoshlarda edi. U balog’atga etgach, amir Qozog’onning nabirasi Husaynga turmushga beradilar. 1370 yili amir Husayn Xuttalon amiri Kayxusrav tomonidan o’ldirilgach, Amir Temur Bibixonimga uylanadi. U xonning qizi bo’lgan­ligi tufayli Amir Temurning haramida Katta xonim degan unvonga ega bo’ladi.

Bibixonimning go’zalligi, aql-farosati, nozik didi, keng qalbi haqida xalq orasida afsonalar saqlanib qolgan. O’sha davrda yashagan bir shoir Bibixonimning go’zal­ligi haqida: “Uning go’zalligini so’z bilan anglatish mushkul, chunki ul har qanday go’zal so’zdan-da go’zaldir”, – deb yozgan.

Bibixonimning aql-farosati va mehribon­chiligini Amir Temur yuksak baholagan va oqila malikaga temuriy shahzodalarning tarbiyasini isho­nib topshirgan. Bibixonimga tabiat ona bo’lish baxtini bermagan, ammo u bor mehr-muhabbatini Mirzo Ulug’bek, Muhammad Sulton, Xalil Sulton kabi suyukli nabiralariga baxsh etdi. Bibixonim o’z sarmoyasidan Samarqandda ulug’vor madrasa bunyod qildi, olimlar shoirlar va me’morlarga g’amxo’rlik qildi. Arab tarixchisi Ibn Arabshohning yozishicha, uni Xalil Sultonning xotini Shodimulk yashirin ravishda zaharlab o’ldirgan…

Hozirgi kunlarda Samarqand shahrining boshqa tarixiy obidalari qatori Bibixonim maqbarasi ham ta’mirlangan va asliga qaytgan.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Chorsu ijod galereyasi

Samarqand - Chorsu ijod galereyasi

Registon maydonidan uzoq bo‘lmagan yerda, Sherdor madrasasi orqasida katta bo‘lmagan olti burchakli bino joylashgan bo‘lib, tarixiy kelib chiqishi olti yuz yildan ortiq belgilanadi. XV asrda qurilgan bu inshoot savdo markazi o‘rnida faoliyat ko‘rsatgan bo‘lib, turli xil bosh kiyimlari sotilgan. 4 yo‘l kesishuvida joylashgan bu bino “Chorsu” nomini olgan bo‘lib, fors tilidan “chor” to‘rt, “su” oqim, yo‘l ma’nolarini anglatgan. Imorat qurilganidan buyon bir necha marotaba ta’mirlangan, so‘nggi ta’mir jarayonidan so‘ng esa bino asosini berkitib turgan uch metrlik qatlami olib tashlangan. 2005 yilda Samarqand shahridagi ushbu “Chorsu” Savdo markazi binosi O‘zbekiston Babiiy akademiyasiga topshirilgan va tez orada bu yerda badiiy ijod galereyasi ochilgan.

Bugungi kunda Samarqand shahridagi “Chorsu” ijod galereyasi O‘zbekistonning eng yaxshi rassomlarining ishlari namoyish etadi, ularning asosiy qismi samarqandlik ijodkorlarga tegishlidir. Shuningdek, vaqti-vaqti bilan yosh ijodkorlar ko‘ragazmalari, ustalarning yangi ishlari taqdimotlari va boshqalar ham tashkil etilib turiladi. Suratlar bilan bir qatorda, bu yerda haykallar, naqshdor idishlar va o‘zbek ustalarining boshqa ishlarini uchratish mumkin.

Samarqand bo‘ylab sayyohat qilarkansiz, mazkur galereyaga tashrif buyurish uchun vaqt ajratish maqsadga muvofiq. Zero, u shaharning asosiy sayyohlik markaziga juda qulay joylashgan. Bu yerda tasviriy san’at orqali Vataniga muhabbatni aks ettirish barobarida, bo‘yoqlar orqali rang-barangligini tasvirlay olgan O‘zbekistonning eng yaxshi ustalarining ishlari bilan tanishish mumkin.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Hazrati Dovud g‘ori

Samarqand - Hazrati Dovud g‘ori

Samarqand shahridan 40 km masofada juda qiziqarli joy – Hazrati Dovud g‘ori mavjud bo‘lib, u yerga har yili yuzlab odam ziyoratga keladi. Rivoyatlarga ko’ra shoh Dovud Isroilni bir necha yil boshqaruvidan so‘ng Alloxning amri bilan yakka xudolikni targ‘ib qilish uchun Osiyoga yuboriladi. Topshiriqni bajarish vaqti Hazrati Dovud Alloxga sig‘inib, zardushtlar, ya’ni otashparastlar g‘azabiga uchraydi va ulardan qochib, tog‘dagi toshni surib, g‘or ichiga g‘oyib bo‘ladi. Qo‘lida tosh va temirlarni erita olish hususiyatiga ko‘ra Hazrati Dovudni pir, temirlar homiysi deb tan olishgan. Boshqa afsonaga ko‘ra, ushbu qobiliyati uchun Samarqand hukmdori Dovudni o‘ziga bo‘ysundirib, u uchun ishlashiga majburlashga qaror qiladi. Yahudiylar shohi Samarqandda temirlar homiysi va mahalliy aholi piriga aylanganligi hech kirga ma’lum emas, lekin bu joy mahalliy aholi tomonidan qadrlanadi.

Aytishlaricha, bu muqaddas joyda qilingan eng ezgu niyatlar amalga oshar ekan. Tosh qoyalarda Hazrati Dovudning kaft izlari bor, shunchaki uning ustiga kaftni qo‘yib, niyatni tilasa bo‘ldi, u albatta ro‘yobga chiqadi. Har birimiz zamonaviy odammiz va ertaklardan ancha yiroqmiz, shundan bo‘lsa-da, eng ezgu niyatlari ro‘yobga chiqqan biz kabi zamonaviy odamlarni uchratamiz va ular o‘z hikoyalari bilan o‘rtoqlashishadi. Aytishlaricha, aynan Hazrati Dovud ayniqsa farzandsizlikdan noumid bo‘lgan ayollarga yordam berar ekan. Shu sababli, g‘orga kirvurishda mo‘’jizaga umid qilib, tog‘ga ko‘tarilayogan yangi oila juftliklarini ko‘rish mumkin. Ko‘pchilik bu yerga kelib, bir necha yotib ham qolishadi.

G‘orga yetib borish uchun 2500 zina-poyani bosib o‘tish zarur, ziyoratchilar o‘z manzillariga yetib borishlari uchun ot va eshaklar borishni taklif qilishadi. Eng bardoshlilari bu yo‘lni piyoda yengib o‘tishadi. Tog‘ cho‘qqisida Hazrati Dovudning kichkinagina masjidi bor bo‘lib, u yerda suralar o‘quvchi mulla o‘tiradi.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Hazrati Хizr Masjidi

Samarqand - Hazrati Хizr Masjidi

Hazrati Хizr Masjidi Samarqand shahrining muqaddas ziyoratgohlaridan biridir. U Samarqanddagi birinchi musulmon masjidi va me’moriy obidasi sifatida e’tirof etiladi.

Masjid Qutayba ibn Muslim tomonidan qurilib, Hazrati Xizr nomi bilan atalgan. Ma’lumotlarga ko’ra, dastlab sajdagohi mavjud bo’lgan. VIII asrda arablar tomonidan otashparastlarning ibodatxonalari buzib tashlanadi. Shu tepalikdagi ibodatxona o’rniga Qutayba ibn Muslim tomonidan birinchi masjid binosi quriladi va Hazrati Xizr nomi bilan ataladi.

Hoja Doniyor, Qusam ibn Abbos va Hazrati Xizr ziyoratgohlari aslida bitta majmua bo’lgan. Masjidga kiraverishdagi marmar toshda ko’rsatilgan “ 1854 yil ” yozuvi uning Buxoro amiri Amir Muzaffarxon tomonidan tiklanganligiga ishoradir.

1899 yilda masjidning ayvon va darvozaxona qismi qayta qurilgan. Darvoza yuzasiga yozilgan hijriy 1336 yil (melodiy 1916-1917 yillar) yozuvi darvozaxona va minoraning qayta tiklangan vaqtini anglatadi. Fikrimizni xonaqoh mehrobidagi 1274 yil hijriy (1854 melodiy yil), 1302 hijriy yil (1884 melodiy yil) degan yozuvlar isbotlaydi.

Mustaqillik yillarida Hazrati Xizr Masjidi mamlakat rahbariyati qo’llab-quvvatlashi bilan bir necha bor mukammal ta’mirlandi, masjid yonida joylashgan Arzis qudug’i qayta tozalanib, qadimiy holiga qaytarildi.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Imom Al-Buxoriy majmuasi

Samarqand - Imom Al-Buxoriy majmuasi

Qadimgi Samarqandning me’morchilik yodgorliklari bilan tanishgan sayyohlar ko’pincha yana bir muqaddas ziyoratgohga borishni istab qoladilar. Bu ziyoratgoh, ayniqsa musulmon mamlakatlaridan tashrif buyurgan sayyohlar uchun bag’oyat qadrlidir. Chunki, bu yerda, o’z xizmatlari bilan islom dunyosida mashhur bo’lgan ulug’ olim Imom al-Buxoriy abadiy uyquda yotibdilar. Imom al-Buxoriy dafn etilgan joy Chelak tumanidagi Xartang kishlog’i bo’lib, bu yerda Buxoro xoni Abdullaxon tomonidan qurilgan masjid ham saqlangandir. Bir necha o’n yillardan buyon qarovsiz bo’lib yotgan bu ulug’ joy 1974 yildan so’ng obodonlasha boshlagan edi, negaki, o’sha yili Imom al-Buxoriyning tavalludiga 1200 yil to’lishi munosabati bilan dunyodagi musulmon davlatlarining yirik olimlari bu yerga kelish istagini bildirgandilar. Xorijiy meh¬monlarga bu xarob joyni ko’rsatishga uyalgan Moskvalik «xo’jayin»lar maqbarani obodonlashtirishga ruxsat berishga majbur bo’ldilar. Shundan so’ng bu tabarruk ziyoratgohda katta obodonchilik ishlari bajarildi. Hozirda Imom Al-Buxoriy majmuasi Samarqand va O’zbekistonga tashrif buyuruvchi mehmonlar uchun tabarruk ziyoratgohga aylangandir.

O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov 1992 yilning aprel oyida Saudiya Arabistonga tashrif buyurganda podshoh Fahd ibn Abdul Aziz al Saud hazrati oliylari kamoli extirom ifodasi sifatida Prezidentimizga Ka’batullohga yopiladigan ka’bapushning katta bir bo’lagini hadya qilgan edi. Prezident ushbu ka’bapushni lutfan Al-Buxoriy maqbarasi majmuyiga sovg’a qildi. Shu o’rinda, Imom al Buxoriyning xotirasiga bu darajada katta ehtirom ko’rsatilishiga sabab nima? — degan savol tug’ilishi mumkin. Bu savolga javob berish uchun gapni sal oldinroqdan boshlamoq lozimdir. Alloma Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim ibn Al-Mug’ayra ibn Bardazbeh Al-Jufariy Al-Buxoriy hijriy 194 yilning shavvol oyini 13 kunida (810 yil 20 iyul) Buxoro shahrida tavallud topgan. Yoshilgidanoq ilmga ehtiyoji zo’r, zehni o’tkir bo’lgan Al Buxoriy, ayniqsa payg’ambarimiz hadislarini alohida mehr va ixlos bilan o’rgangan. 825 yili Al-Buxoriy onasi va akasi Ahmad bilan haj safariga jo’naydi.

Haj ibodatini ado etganidan keyin esa olti yil Hijozda qolib hadis ilmi bo’yicha astoydil ta’lim olish uchun Damashq, Qohira, Basra, Kufa va Bag’dod kabi shahar¬larda bo’lib mashhur hadisshunos olimlar bilan uchrashadi. Imom al Buxoriy o’n olti yil davomida olti yuz ming hadisni ajratib, ularni tartibga solib «Al-Jome, As-Sohiyh» nomli ulkan asarni yaratadi. «Sohiyh Al-Buxoriy» nomi bilan mashhur bu asarni islom dini uchun ahamiyati g’oyatda kattadir. Negaki, islom dinining dastlabki asrlarida noaniq, chala va har-xil g’arazli maqsadlarda ataylab to’qilgan soxta hadislar ham xalq orasiga tarqalgan edi.

Bu g’arazli va soxta hadislar el orasida tarqalib islom dini va uning Payg’ambarining obro’siga katta ziyon yetkazmoqda, ishonchsizlik tug’dirmoqda edi. Imom al-Buxoriy to’plagan haqiqiy hadislar esa o’zining to’g’riligi va mantiqliligi bilan barchaga manzur bo’ldi. Natijada islom dinining dushmanlari o’z niyatlariga yeta olmadilar. Shu sababli Imom al Buxoriy to’plagan «Al-Jome As-Sohiyhning obro’si juda oshib ketdi va uni to’plovchisini ham shonu-shuhrati islom olamiga yoyildi. Imom al-Buxoriy xorijiy ellardan qaytgach o’z ona shahri Buxoroda yashay boshladi va ko’plab tolibi ilmlarga ta’lim bera boshladi. Ammo, hasadchilar allomani tinch qo’ymadilar, ular Al-Buxoriyni Buxoro amiri Xolid ibn Ahmad az Zuhayliyga yomonladilar. Amir Xolid ibn Ahmad Al-Buxoriyga saroyimga kelib bolalarimga ta’lim berasan, deb buyruq qiladi. Al-Buxoriy hokimning xabarchisiga: „Men ilmni xor qilib uni hokimlar eshigi oldiga olib bormayman, kimga ilmga kerak bo’lsa o’zi izlasin“ — deb javob beradi. Allomaning bu javobi hokimga yoqmaydi va unga shaharni tark etishni buyuradi.

Shundan so’ng Al-Buxoriy Samarqand tomonga yo’lga chiqib, shahar yaqinidagi Xartang qishlog’iga yetib kelib qarindoshlarinikida bir oz yashaydi va kasallanib 62 yoshida hijriy 256 yili (870 yil 1 sentyabr) vafot etadi. Uni katta izzat-ikrom bilan Xartang qishlog’idagi qabristonga dafn etadilar. Uning qabriga hashamatli maqbara quradilar. Imom al-Buxoriyning maqbarasini o’z ko’zlari bilan ko’rib ziyorat qilganliklarini XII asrda yashagan tarixchi Samaniy va XIV asrlarda yashagan sayyoh Ibn Battutalar yozib qoldirganlar. Imom al Buxoriy „Al-jome, As-Sohiyh» dan tashqari bir necha o’nlab kitoblarning muallifidir. Prezidentimiz I.A.Karimovning tashabbusi va ko’rsatmasi bilan Xartang qishlog’ida ulkan, hashamatli Imom al-Buxoriy majmuasi bunyod etildi. Bugun u barcha uchun tabarruk ziyoratgohga aylangandir.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Imom Moturudiy yodgorlik majmui

Samarqand - Imom Moturudiy yodgorlik majmui

Imom Moturudiy yodgorlik majmui Samarqand shahrining Registon maydonidan unchalik uzoq bo’lmagan Chokardiza qabristoni hududida joylashgan.

Kalom ilmida moturidiya oqimining asoschisi, Islom olamida Imom-ul-Hudo (Hidoyat imomi) deb tanilgan buyuk ilohiyot olimi, faqih, shayx Muhammad ibn Mahmud al-Xanafiy al-Moturidiy 870 yilda Samarqandning Moturid mavzesida tug‘ilgan. Dastlab maktabda savod chiqarib, keyin madrasa ta’limini olgan.

Imom al-Moturidiy Imom Ash’ariy, Rudakiy, Abul Hasan Balxiy, Farobiy kabi olimlar bilan bir zamonda yashab, imom Muhammad al-Buxoriyni o‘zining ma’naviy ustozi, deb bilgan. Alisher Navoiy Imom al-Moturidiyning sha’nini ulug‘lab, u kishiga “Buyuk ulamolar sultoni” dea yuksak baho bergan.

IX-X asrlarda Islom dinini noto‘g‘ri targ‘ib va talqin qiluvchilar ko‘payganligi sababli Imom al-Moturidiy o‘zining asarlari bilan ularga qarshi kurashadi. Uning “Kitob al-Tavhid” asari alohida o‘rin tutadi. Imom al-Moturidiy 944 yilda Samarqandda vafot etadi va shahardagi Chokardiza qabristoniga dafn etiladi.

Davlat hukumati tashabbusi bilan Imom Moturudiy yodgorlik majmui 2000 yilda Samarqand shahrining Chokardiza qabristonida bunyod etilgan. Buyuk vatandoshimiz Abu Mansur al-Moturidiy ilmiy-diniy merosining xalqimiz ma’naviy-ruhiy hayotidagi o’rni beqiyosdir. U Islom olamida “Imom al-huda” (Hidoyatga boshlovchi imom) va “Imom al-mutakallimin” (Kalom olimlarining imomi) degan sharafli unvonlar bilan mashhur bo’lgan. Ismlari Muhammad, “Moturidiy” taxallusini Samarqandning Moturid qishlog’ida tavallud topganliklari uchun olganlar. Manbalarning dalolat berishicha, Al-Moturidiy fiqh va kalom ilmi bilan yoshlikdanoq qiziqib, hanafiy mazhabi olimlaridan tahsil olgan. Ko’plab mashhur faqih va muhaddislar bilan muloqotda bo’lgan, butun umri davomida shu sohaga oid ko’plab asarlar yozib qoldirgan. “Kitob at-tavhid”, Kitob maqomat”, “Tavilot ahl as-sunna” asarlari shular jumlasidandir.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Ishratxona maqbarasi

Samarqand - Ishratxona maqbarasi

Ishratxona maqbarasi Samarqand shahridagi meʼ-moriy yodgorlikdir. Maqbara Amir Temur hukmronligi davrida qurilgan (1397—98) bogʻi Dilkusho oʻrtasidagi koʻshk binosi. Ishratxonaning meʼmoriy shakllari, nafis bezaklari xashamatlidir.

Baland devor bilan oʻrab olingan bogʻ oʻrtasidagi kurkam imorat — koʻshki Dilkusho (tarhi 30×22,4 m) peshtoqining ikki qanotiga ikki oshyonli xonalar yondoshgan. Izorasi toshdan, bezaklari silliq gʻishtdan, choklari feruza va lojuvard rang koshin bilan qoplangan. Peshtoq ravogʻi ichida yana bir kichik ravoq boʻlib, uning ichki devoriga izora ishlangan. Ikki yonidagi kichik eshikchalar va darvoza orqali ichkariga kirilgan. Ikki oshyon balandligidagi katta xonaqoh — miyonsaroy (tarhi 8×8 m) toʻridagi eshik orqali tashqariga chiqilgan. Janubdan 3 xonali saroyga oʻtiladi. Shimoldan esa mexrobli, uzunchoq xonai xos (taxminlarga koʻra, koʻshk masjidi)ga oʻtilgan. Mi-yonsaroyning tashqi burchaklarida 4 aylana zina boʻlib, ular orqali yuqoridagi oshyon xona (hujra)larga va gumbaz tomga chiqilgan. Miyonsaroy ostidagi 8 qirrali yer osti “sardoba” — tagxonasida saroy mulki va oziqovqat mahsulotlari saqlangan. Tagxona izorasi koshin va toshdan ishlangan.

Miyonsaroy shipi juda murakkab oʻzaro kesishuvchi ravoklar va burchaklardagi qalqonsimon bagʻallardan tashkil topgan. Izorasi koshinkori naqsh, uning tepasi oppok, ganch ustiga ishlangan rangbarang naqshinkor gullar chama’nzoriga aylangan. Ular orasida bir oz boʻrtib turgan kundal gullari xonani yanada jilvador etgan. Miyonsaroy usti tashqi tomondan ikkinchi gumbaz bilan qoplangan. Bu gumbaz baland davra chambarakka urnatilgani uchun ham qaddi raso va mahobatli. Chambarak yuzasi girihli koshinkor naqshlar bilan bezatilgan. Gumbaz butunlay feruza gʻishtlar bilan krplangan. Shuning uchun ham koʻshk keyinroq “koʻk gumbaz” nomi bilan atalgan. Ishratxonadagi islimiy va girih naqshlar, zarhal kundal bezaklar milliy meʼmorlik xazinasidagi noyob durdonalardan hisoblanadi.

Hozir ham I. ning qoldiklari garchi ancha qismini yoʻqotgan boʻlsada, kurkam va jozibali koʻrinadi. Uning baland gumbazi 1903 y. dagi kuchli zilzila vaqtida qulab tushgan. Pekin gumbaz tuzilishini 1872 y. da olingan su-ratdan aniqlab olish mumkin. Ishratxona maqbarasi binosi Amir Temur Samarqand atrofida alohida ixlos bilan, shaxsan oʻzi nazoratida qurilgan bogʻ koʻshklari ichida eng mashhuri va eng muxtashami sifatida, ayniqsa saqlanib qolgan yagona namuna sifatida Oʻzbekiston meʼmorchiligi tarixida alohida oʻrin tutadi.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Mahdumi A’zam yodgorlik majmuasi

Samarqand - Mahdumi A’zam yodgorlik majmuasi

Samarqand “Dahbediya” maktabi asoschisi, Naqshbandiya ta’limoti shayxi Mahdumi A’zam – (to‘liq ismi Said Djalalad-din Axmadal-Kasaniad-Daxbedi — Shaykh Aḥmad ibn Mawlānā Jalāl al-Dīn Khwājagī Kāsānī ‘Makhdūm-i Aʻẓam’, (1461-1542) — O’rta Osiyo imomi va so‘fiysi, so‘fiylik namoyondasi hisoblanadi.

Mahdumi A’zam qabri oldidagi maqbara Samarqand xonlarining buxorolik amirlaridan bo’lmish Yalangtush Bahodur bey (uning shohi — Muhammad Hoshim, Mahdumi A’zamning nevarasi payg‘ambarimiz qarindoshlari oila a’zolaridan hisoblangan) tomonidan qurdirilgan.

Majmuaning eng monumental inshooti bo’lmish Mahdumi A’zam — xonaqoh, olti ustunli, 12 gumbazli uzunasiga cho’ziq bino uzun gumbaz ayvon tarafda joylashgan keng yog’och ayvon bilan uyg’un ishlangan. Binoning birinchi qurilish tarxida zikr tushish uchun mo’ljallangan katta ayvon, qo’shimcha xonalar va tahorat xonasi ham nazarda tutilgan. Xonaqoh hovlisida uzunligi 8 metrlik minora qad rostlangan bo’lib, XIX asr oxiriga qadar saqlangan. Sharqiy tarafdan yana bir inshoot — “kichik masjid” joylashgan. Xonaqohning shimoliy qismida dahma bo’lib, uzunligi 1,55 metr va deyarli to’rtburchak shaklidagi (17,6×16,6 m), kulrang “samarqand marmari” bilan terilgan; burchaklari marmar yarimustunlari bilan bezalib, Qur’on oyatlari bilan ziynatlangan. Xonaqohda 7 yodgorlik toshi va bitta qabr bo’lgan. Xonaqoh atrofidagi katta bo’lmagan qabr g’ishtdan terilgan devor bilan o’ralgan. Ushbu bino Nodir Devonbegi buyrug’i bilan qurilgan. Xonaqoh ostonasida janubdan 9 ta dahma bo’lib, ulardan biri Yalangtush Bohodurga tegishli; Sharqdan joylashgani uning qizi — Iqlimga tegishli. Chegaradan tashqarida 46 ta dahma mavjud. Tarixshunos Komilxon Kattayevning “Mahdumi A’zam va Dahbed” kitobida qabrtoshlarining ro’yxati keltirilgan bo’lib, avliyoning qabri oldida turadi. Quyida u haqda batafsil keltiriladi.

Barcha so’fiylar kabi Mahdumi A’zam ham ilohiy kuchga ega bo’lgan, garchi, u Hazrati Baxouddinning “… shuncha gunohlar qilib ham, men hanuz yashamoqdaman” so’zlarini qaytarganligi ehtimoldan holi emas. Mo’jiza ko’rsatuvchilar o’zlariga nisbatan juda talabchandurlar.

Bizning tarasavvurimizda mo’jiza majmua maydonida joylashgan daraxt bilan bog’liq. Bahaybat va to’rt ildizli, tahminan 600 yillik bu daraxtning ildizida kovak bo’lishiga qaramay, u hanuz barglar bilan qoplanadi. Aytishlaricha, ushbu daraxtni avliyo hayolan Erondan shu yerga ko’chirib o’tgan emish.

Mahdumi A’zam o’quvchilarini ibodat vaqti ko’zlarini ochmasliklariga buyruq beradi. Shunday bo’lsada, bir o’quvchi itoat qilmaydi. Ko’zini ochib qarasa, Eronning zimiston qamoqxansida bo’lib qoladi. Mahbusning baqirig’idan soqchilar qochib ketishadi va tentaknamo bu asirni eroniy shoh huzuriga olib kelishadi. O’quvchi bo’lib o’tayotgan hodisani podishohga tushuntirishga harakat qiladi, lekin bu voqea eron hukmdorini kulguga qo’yadi, xolos. Shunda podshoi-olam “yolg’onchi”ni daraxtga bog’lab, kulimsirab, “Agar shayhing shunchalik qudratli ersa, seni orqaga olib ketsin…” deydi. Ertasiga bu joyda na murid, na daraxt ko‘rinmaydi — faqat daraxt ildizining o’rnigina qoladi…

Aytishlaricha, hayratda qolgan eroniy shoh o’limidan so’ng Hazratning oyog’i ostiga ko‘milishni istashiga buyruq beradi. Bu qabrni ko’rish ham mumkin. Eron tut daraxti esa hanuz o’sib, o’zining g’ayritabiiy shakli va o‘lchami bilan atrofdagilarni hayratga solishda davom etmoqda.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Mirzo Ulug'bek madrasasi

Samarqand - Mirzo Ulug'bek madrasasi

Samarqand shahrida bugungi kungacha saqlanib kelgan dunyoga mashhur Registon maydoni Mirzo Ulug’bek madrasasi qurilishi bilan boshlangan. Madrasa 1417-1420 yillarda qurilgan va uning hovlisi 81 m dan 56 m gacha bo’lgan. Ushbu madrasaning dizayneri o’sha paytda taniqli olim bo’lgan Qavomiddin Sheroziy edi, Hirot hukmdorlari uchun qurilgan bir qancha me’moriy ansambllar uning ijodiy ishlariga tegishli edi. Ulug’bek madrasasi me’moriy asar sifatida Sharqning qadimiy yodgorliklarining eng yaxshi namunasidir. XV asrda Samarqand shahrida qurilgan barcha binolardan faqat Mirzo Ulug’bek madrasasi hozirgacha saqlanib kelgan, hattoki biroz buzilgan. Madrasa ikki qavatli bo’lib, to’rtta hujra va to’rt burchakda 55 hujra va katta o’quv xonalari mavjud. 2-3 talaba maxsus hujralarda yashab, tahsil olishgan. Har bir xona uch xil vazifani o’tagan (o’qish, yashash, zarur narsalarni saqlash).

Sinf xonalarida muayyan guruhlar uchun fan bo’yicha mashg’ulotlar o’tkazildi. Masjidning g’arbiy qismida ikkita sinf xonasi o’rtasida joylashgan edi. Uning ikkita eshigi bo’lib, ular sinfxonani va hovlini bog’lab turar edi.

Madrasada yuqori portal mavjud bo’lgan. Uning yon devorlari katta geometrik naqshlar bilan bezatilgan edi. Umuman olganda, madrasada boy naqsh va g’isht va marmar o’yma naqshlari mavjud. Bu madrasaga jozibali ko’rinish beradi.

Naqshda yozilgan ko’p qirrali, besh barmoqli tasvirlar va Qur’on oyatlari Mirzo Ulug’bekning donoligi haqida xabar beradi. Madrasaning to’rt burchagidagi baland minoralar binoni juda jozibali va ko’rkam qiladi.

Mirzo Ulug’bekning buyrug’i bilan qurilgan ushbu madrasa Sharqda birinchi o’quv muassasasi bo’lib, barcha imkoniyatlarga ega edi. Shuningdek, u Mirzo Ulug’bek akademiyasi sifatida dunyoga mashhur edi. Bizning fikrimizni isbotlash uchun Yevropaning taniqli yozuvchisi, faylasufi va tarixchisi olim Volterning quyidagi fikrini keltirish kifoya: “Transaksoniyada Buyuk Temur taxtiga o’tirgan Mirzo Ulug’bek Samarqandda birinchi akademiyani tashkil qildi. U astronomik jadvallarni tuzishda ishtirok etgan”.

Mirzo Ulug’bek ushbu akademiyada bir necha olimlarga dars bergan. Mashhur Samarqand rasadxonasi usta va shogirdlar uchun koinot markazining bilim sirlariga aylandi. Bundan tashqari, Buxoroning G’ijduvondagi madrasalari akademiyaning poytaxtdagi filiallari edi.

Kirish madrasasining ikkinchi qavatida, madrasa portalida keng kutubxona mavjud bo’lib, unda Amir Temur va uning vorislari to’plagan kitoblar saqlanar edi. Bu yerda madrasa olimlari va o’qituvchilari faoliyati uchun barcha sharoitlar yaratilgan. Mirzo Ulug’bek har bir olim bilan shaxsan suhbatlashardi va uning o’qituvchilik faoliyatiga oid bilimlari mukammal ekanligiga ishonch hosil qilardi. Bu yerda o’sha davrning taniqli olimlari dars berganlar: Mavlono Muhammad Xavofi, Qozizada Rumiy, G’iyosiddin Jamshid, Muiniddin Koshi va boshqalar. Boshqa olimlar qatori bu yerda ham Ulug’bek va uning shogirdi Ali Qushchi kabi turli xil fanlardan saboq berilgan.

Ulug’bek va uning hamkasblarining eng taniqli ilmiy yutuqlari – bir darajali kamonning porlashini aniqlash uchinchi darajali algebraik tenglamaga olib keldi. Ko’p sonli aholi punktlari koordinatalarini aniqlash, 1018 yulduz kirgan mukammal yulduz jadvallarini tuzish, soch yilini aniqlik bilan ajratish – 365 kun, 6 soat, 10 daqiqa va 8 soniya (farq bilan zamonaviy ma’lumotlar 58 soniya), Yerga nisbatan ekliptikaning pasayishi va 5 sayyoraning orbitasini aniqlash. Natijada Samarqand aniq fanlarni o’rganish markaziga aylandi.

Madrasada o’qitish uch bosqichda o’tdi: birinchi – “ando” yoki “kichik qadam” – dastlabki bosqich. Ikkinchi bosqich – «avsat» yoki «o’rtacha», uchinchisi – «a’lo», ya’ni «yuqori» bosqich. Vaqt o’tishi bilan o’quvchilar har bir bosqichda 4-5 yoshda o’qishgan. Yaxshi o’qish uchun grant olindi. O’quvchining qarzdorligi to’g’risida eslatma sifatida, har bir katakka kirish uchun Xadis bilan mozaik paneli o’rnatildi – Muhammad payg’ambarning “hamma xudojo’ylarning qarzi – bilimga intilish” yoki “Beshikdan qabrgacha intilish” bilimlar ». “Sanad” – diplom o’qishni tugatgandan so’ng bitiruvchilarga topshirildi. Madrasada o’qish bepul va vaqfdan olinadigan daromad hisobiga amalga oshirilardi.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Mirzo Ulug'bek rasadxonasi

Samarqand - Mirzo Ulug'bek rasadxonasi

Buyuk o’zbek xalqining atoqli farzandi, jahon ilm-fani rivojiga beqiyos hissa qo’shgan benazir alloma va davlat arbobi Mirzo Ulug’bek rasadxonasi nomi bilan bog’liq ushbu muzey 1964 yilda Samarqand shahrida tashkil etilgan. Majmuaga g’arbiy tomondan kiraverishda olim va davlat arbobi Mirzo Ulug’bekning hukmdorlik taxtida o’tirgan siymosiga duch kelamiz. Haykal O’zbekiston xalq rassomi Ravshan Mirtojiev tomonidan yaratilgan. Haykalning orqa tomonidagi quyosh va to’qqiz sayyorani o’z ichiga olgan «Yulduzli osmon» nomli panno O’zbekiston Respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi Madaniy merosni saqlash va muhofaza etish bosh boshqarmasi va Raxmonov xususiy korxonasi xodimlari ijodining namunasidir. Uni Samarqand ta’mir korxonasi rahbari Baxrillo Abdullaev shogirdlari bilan amalga oshirishdi.

Tariximizdan ma’lumki Mirzo Ulug’bek 1409 yilda taxtga kelib shaharni yanada obodonlashtirilishi Movarounnahrning ilmiy va madaniy markazi bo’lib qolishini ta’minladi. U matematika, astronomiya fanining eng ilg’or olimlarini Samarqandga chorladi, rasadxona qurishga farmon berdi. 1424-1428 yillar mobaynida Samarqand shahrining shimolida Obirahmat arig’i bo’yidagi Ko’hak tepaligi bag’rida jahonga mashhur Mirzo Ulug’bek rasadxonasi qurildi. Bungacha falakiyotni kuzatuv ilmiy ishlari 1417-1420 yillarda qurilgan (hozirgi Registon maydonidagi) Ulug’bek madrasasida olib borilgan.

Rasadxona silindr shaklida uch qavatli, balandligi 30 m dan iborat ulkan bino bo’lib, unda radiusi 41 m li gigant kvadrant bo’lgan. Kvadrantning janubiy qismi yer ostida joylashgan bo’lib, qolgan qismi shimol tomonda yer sathidan 30 m baland bo’lgan.

Mirzo Ulug’bekning vafotidan keyin uning ilmiy ishlari bir necha vaqt davom etib, keyinchalik rasadxona vayronaga aylangan. Hatto rasadxonaning joyini aniqlashni imkoni mushkul masala edi. 1908 yilda Samarqandlik o’lkashunos olim, arxeolog V. L. Vyatkin (halq orasida Vosi aka nomini olgan) Samarqandlik olim Abu Sa’id Mahzum bilan hamkorlikda Bobur Mirzoning «Boburnoma» va Abu Tohir xojaning «Samariya» nomli tarixiy asari hamda vaqfnoma xujjatidagi ma’lumotlarga asoslanib, rasadxonaning joylashgan joyini aniqlashga muvofiq bo’ldilar. 1908-1909 yillarda qazish ishlari olib borildi, bu esa butun dunyo olimlarining diqqat-e’tiborini o’ziga jalb etdi. Qoyani o’yib qilingan chuqurlikda marmardan yasalgan ikkita parallel yoy, meridian radiusi 41 m ga teng bo’lgan juda katta kvadrat(qurilma)ning bir bo’lagi topildi.

1946-1948 yillarda O’zbekiston Fanlar akademiyasi Tarix va arxeologiya institutining ekspeditsiyasi qazish ishlarini nihoyasiga etkazdi.

Bobur Mirzoning yozishicha, rasadxona uch Oshiyonlik bino bo’lib, to’garak shaklida bo’lgan, binoning devorlari sirli koshinlar bilan qoplangan Abdurazzoq Samarqandiy. bu nodir obidaning ichki qismini shunday tasvirlaydi: «Binoning ichki qismi jahonda tengi yo’q rang – barang naqshlar bilan bezatilib, devor va shiftlarida osmon gradus (darajalari), daqiqalari, hatto soniyalarigacha hisoblanib, etti sayyora hamda «harakatsiz» (sobita) yulduzlar, shuningdek, er kurrasi, etti iqlim, tog’u sahrolar va daryo-yu dengizlar hamda ummonlargacha tasvirlangan».

Rasadxona 1424-1428 yillarda qurilganligi haqida Abu Toxir xojaning «Samariya» kitobida ham aniq ma’lumotlar berilgan.

1417 yilda Mirzo Ulug’bek falakiyotshunoslarni chorlab astronomik jadval tuzish va rasadxona qurish haqidagi rejalarni muhokama qiladi. Kuzatuvlar shu yili boshlanib, 30 yildan so’ng ya’ni 1447 yilda tugaydi. Barcha planetalarning quyosh atrofida aylanishi kuzatiladi. Bu davrga kelib «Ziji» asari ham yozib tugatiladi. Rasadxonada ba’zi kuzatuvlarni oddiy ko’z bilan, ham ya’ni asboblarsiz o’tkazish imkoni bo’lgan.

Rasadxona kvadrantning diametri 80 metr, uning yoyni uzunligi esa 63 metr bo’lgan. Bu Sharqdagi mavjud asboblardan eng yirigi bo’lgan, Beruniy ham ulkan diametrli kvadranti (15 tirsak)liligi haqida ma’lumot bergan.

Qurilishga o’z davrining mashhur olimlari – astronom, matematik, me’morlar jumladan, Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid va Ali Qushchilar jalb qilingan.

Mirzo Ulug’bek vafotidan so’ng rasadxona Muhammad Ali Qushchi va Miram Chalabiy rahbarligida yana bir necha o’n yillar faoliyat olib borgan.

1994 yil O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoniga binoan Mirzo Ulug’bek tavalludining 600 yilligi munosabati bilan Respublikamizda «Mirzo Ulug’bek» yili deb elon qilindi.

Muzeyning kirish qismi to’g’risida O’zbekiston Badiiy Akademiyasining akademigi Akmal Ikromjonov tomonidan yaratilgan Mirzo Ulug’bek portreti, chap tomondagi devorda qo’lida kitob tutgan holda buyuk olim siymosi gavdalangan ustozu – shogirdlar boshlari uzra 12 yulduz burji tasvirlangan. Devorning o’ng tomonida Mirzo Ulug’bekning shogirdlari Ali Qushchiga «Usturlob» ilmidan ta’lim berayotgan holat tasvirlangan. Olimlar asl nusxasi Angliyada bo’lgan oltin globus va turli xil asbob uskunalardan foydalanayotgan ilmiy amaliy ish jarayoni eshikning ikki yonida «Quyosh namoyon» uslubida tasvirlangan. Muzeyning kiraverishdagi devoriy suratlar muallifi Kamoliddin Behzod nomli milliy rassomlik va dizayn instituti katta o’qtuvchisi O’zbekiston Badiiy Akademiya qoshidagi ijodkorlar uyushmasi a’zosi: Mirhomid Sobirov, bezak ustalari esa O’zbekiston san’at arbobi Xurshid Nazirov taniqli naqqosh Ahror Asqarov va ularning shogirdlari tomonidan bezatilgan.

Movarounnahrni sohibqiron bobokalonimiz mo’g’ul istilosidan xalos etib, Buyuk Turon davlatini qayta tiklash bilan birga markazlashgan qudratli davlat barpo etgan. Bu haqda Kastiliyadan kelgan Rui Ganzales de Klavixo asarida xam o’ziga xos bayon etilgan. Oyna tagidagi dovul asbobi ham asl eksponat bo’lib Temur davlati armiyasining qudratini namoyon qiluvchi ashyolardan biri hisoblanadi.

Amir Temur va temuriylar sulolasi 1370 yildan 1858 yilgacha Movarounnahr, Xuroson, Iroq, Shimoliy Hindiston, Afg’oniston va boshqa hududlarda hukmronlik qilgan. Amir Temurning uchinchi o’g’li Mironshoh Mirzo avlodidan bo’lgan Zahriddin Muhammad Bobur va uning avlodlari Afg’oniston va Hindiston hududlarida qudratli saltanat barpo etgan. Bu buyuk sulolaning 193 nafar avlodi qariyib 500 yil hukmronlik qilib jahon tsivilizatsiyasi rivojiga salmoqli hissa qo’shgan.

Amir Temur Sharq va G’arb davlatlari bilan yaqin aloqalar o’rnatish maqsadida «Buyuk ipak yo’lini» qayta tikladi va savdo sotiq va moddiy aloqalarni yo’lga qo’ydi. Amir Temurning Frantsiya qiroli Karl VI ga yuborgan maktubida shu haqda batafsil ma’lumot berilgan.

Amir Temurning to’rtinchi o’g’li Shohruh Mirzo 17 yoshga to’lganda uning o’g’li Muhammad Tarag’ay Mirzo Ulug’bek dunyoga keladi, Ulug’bekning nikoh to’yi Konigil mavzesida bo’lib o’tadi. Sohibqiron Temur Mirzo Ulug’bekning tarbiyasiga alohida e’tibor beradi. Mirzo Ulug’bek qirq yillik hukmronligi mobaynida o’z davlati sarhadlari, xavfsizligini ta’minlash maqsadida 1425 yil Mo’g’ilistonga katta qo’shin bilan yurish qiladi.

Shohruh Mirzo va Mirzo Ulug’bek hukmronligi davrida Sharqda Mo’g’iliston, G’arbda Misr va Rimgacha, janubda Hindistonning markaziy qismi, Shimolda Dashti qipchoq chegaralarigacha bo’lgan bepoyon erlar Temuriylar davlati tarkibida bo’lgan. Bu haqda «Zafarnoma» va «Boburnoma» asarlarida etarlicha manba mavjud.

Mirzo Ulug’bek buyuk Sohibqiron Temurning bunyodkorlik ishlarini davom ettirdi u ko’plab madrasalar, masjid va xonaqo, xammomlar qurdirdi. Shu jumladan, Oqsaroy kabi inshootlarni tamirlaydi.

U Movarounnahrda er solig’ini kamaytiradi. Dehqonchilikning rivojlanishiga katta hissa qo’shadi 1428 yili o’tkazilgan pul islohoti mamlakatda ayniqsa chakana savdoni rivojlantirishda katta hissa qo’shadi.

Mirzo Ulug’bek adabiyot va san’atda yuksak did va bilim sohibi bo’lib, u o’z davrining eng iste’dodli shoirlari: Sakkokiy, Lutfiy, Jomiy, Atoiylar hamkorligida bu sohani yuksak pag’onaga ko’tardi.

Amir Temur tufayli Mirzo Ulug’bek juda boy qutubxona va qo’lyozmalarga ega bo’lishiga qaramay, u saroy kutubxonalariga kitoblar sotib olish uchun juda katta mablag’ sarflar edi.

Kitoblarni bezash, badiyligini oshirish uchun ham miniatura san’atini rivojlantirishga juda katta e’tibor beradi.

Xalq ommaviy san’ati, hunarmandchiligida asosan sharq ustalarining noyob mahoratiga tayanadi.

Mirzo Ulug’bek musiqa san’atiga ham juda katta qiziqish va e’tibor bilan qaraydi. O’zi ham musiqa bilan shug’ullanadi. Bu davrda Darvesh Ahmad Qonuniy, Sulton Ahmad, Sulton Muhammad, Xofizi Changiniy kabi mohir musiqashunos sozandalar halq orasida juda mashhur bo’lishgan.

Mirzo Ulug’bek Movarounnahrni ilm-ma’rifat markaziga aylantirish yo’lida ulkan ishlarni amalga oshiradi. Jumladan Buxoroda 1432 yil, Samarqandda 1417-1420 yillar G’ijduvonda 1432-1433 yillar mobaynida qurdirgan madrasalar eng nufuzli ilm-fan maskani bo’lib hisoblangan.

Samarqanddagi Mirzo Ulug’bek madrasasi o’z davrining mukammal oliy ta’lim maskani bo’lib, o’z davrida o’ziga xos universitet vazifasini bajargan.

Buxorodagi madrasa kattaligi jihatidan Movarounnahrdagi ikkinchi nufuzli madrasa bo’lib, uning eshigiga Ulug’bek tomonidan «Ilm olishga intilish har bir muslim va muslima uchun farzdir» degan hadis bitilgan.

Madrasada bilim olish muddati 8 yil davom etgan. Shu muddat davomida talabalarga oylik maosh va «Ulfa» deb atalgan maxsus to’lov puli berib borilgan.

1424-28 yillarda Samarqand shahrida qurilgan Mirzo Ulug’bek rasadxonasi XV asr me’morchiligining nodir namunalaridan bo’lgan. Bobur Mirzoning yozishicha rasadxonaning sirti koshin va chiroyli bezaklar bilan ziynatlangan bo’lgan.

Mirzo Ulug’bek rasadxonasida kvadrantdan tashqari bir necha kuzatish asboblaridan ham foydalanilgan. Ularning orasida armilyar sfera, trikver kabi asboblar mavjud edi.

Mirzo Ulug’bek maktabiga mansub olimlarning aniqlagan ma’lumotlari ulardan bir necha asr oldin yashab o’tgan buyuk allomalar erishgan natijalar bilan solishtirilganda o’ta aniqligi bilan ajralib turar edi. Ekliptika og’maligi, yulduz yilining xisobi, sayyoralarning yillik hisobini aniqlash, kabi masalalar alohida o’rin tutgan. Mirzo Ulug’bekning yulduzlar katalogi 1690 yili Polyak olimi Yan Gaveliyning (1611-1687) «Astranomiya darakchisi» nomli asarida nashr etilgan va bu asarda Mirzo Ulug’bek besh astronom Ptolemey, Tixo Brage, Javani Richchioli, Vilgelm IV va Yan Gaveliy davrasida, to’garak stol atrofida astronomiya muzasi (ma’budasi) Uraniyaning o’ng tomonida birinchi bo’lib o’tiribdi. Uning o’rindig’i orqasida «O’z ishimni munosib avlodlarimga qoldirdim» degan so’zlar bitilgan.

Qadimgi Misrdagidek Yan Gaveliyning asarida ham «Tarozu burji» alohida adolat ramzi xisoblangan.

Mirzo Ulug’bek «Ziji»ning Yevropadagi ilk nashri Oksfort universitetining professori Jon Grivs tomonidan amalga oshirilgan. U «Zij»ga sharh yozib, uning bir qismini 1648 yilda chop ettirgan.

Grinvich observatoriyasining birinchi direktori J.Flemstid 1725 yilda Mirzo Ulug’bek «Zij»ini o’zining «Osmon tarixi» nomli kitobida nashr ettiradi.

Mirzo Ulug’bek «Zij»ini 1724 yili fors tilidan gruzin tiliga Gurjiston podshosi Vaxtand VI tarjima qilgan.

Peterburg akademiyasining birinchi akademik-astronomi Jozef Nikola Delil o’z faoliyatining birinchi kunlaridan boshlab Ulug’bek «Ziji»ni lotin tiliga tarjima qilib, 1739 yili 25 iyunda «Zij» haqida Peterburg akademiyasida frantsuz tilida nutq so’zlagan. Mirzo Ulug’bekning butun Dunyoda katta obro’ e’tibor qozongani osmon yoritgichlarining nomlarida ham o’z aksini topgan. Yan Gaveliyning zamondoshi, Italiyalik astronom Jovanni Richchioli 1651 yilda oydagi kraterni qadimda yashab o’tgan buyuk olimlarning nomlari bilan aytishni taklif qilgan. Oydagi bo’ronlar okeani «sohilidagi» kraterlardan biri Mirzo Ulug’bek nomi bilan atalgan. Ular qatorida Ibn Sino, Ahmad Farg’oniyning ham kraterlarini ko’rish mumkin.

Quyosh sistemasining 1977 yilda ochilgan 2439 raqamli kichik sayyorasida Mirzo Ulug’bek nomi berilgan. Allomamizning «Zij»i ko’plab tillariga tarjima etilgan.

Xindistonda Ulug’bek ilmiy merosiga katta ahamiyat berilganligi kuzatiladi. Xususan Boburiy Muhammadshohning farmoyishi bilan XVIII asrning birinchi yarimida, astronom Savay Jay Sinx tomonidan Jaypur, Banoras va Dehlida rasadxona barpo etilgan. Bunda Samarqand astranomiya maktabi uskunalaridan andoza olishgan.

Mirzo Ulug’bek davrida Samarqand astronomiya maktabining jahonshumul yutuqlari Xitoy astronomiyasining yanada rivojlanishida katta ta’sir ko’rsatadi. Iezuit monax, olim Antuan Gobil (1689-1759) esa Xitoy astronomiyasi haqida: «Bu sohada Xitoylar nimani bilgan bo’lsa, ularning barchasi G’arbdan Samarqand tomonidan kelgan» deb aytgan edi.

Xitoy orqali Samarqand astronomiya maktabining yutuqlari Koreyada ham tarqalgan.

1432 yilda Koreya qiroli Yi Do Xitoy orqali Samarqand astronomiya maktabi bilan tanishadi. Shu bilan Ulug’bek maktabining an’analari Koreyada ham rivojlanadi.

1470 yilda Ali Qushchi Istambulga yo’l oladi va u erda turib Mirzo Ulug’bek ilmiy maktabining natijalarini keng miqyosda targ’ib va tashviq qiladi.

Mirzo Ulug’bek «Ziji» eng avvalo musulmon mamlakatlarida astronomiya fani rivojiga ulkan ta’sir o’tkazadi.

Mirzo Ulug’bek «Zij»iga eng mukammal sharh Eronlik munajjim va riyoziyot olimi Nizomiddin Birjandiy tomonidan 1523 yilda yozilgan «Sharxi Ziji Ulug’bek»dir.

Qohiralik munajjim Muhammad Al-Misriy (XVI asr) Mirzo Ulug’bek «Ziji»ni osonlashtirish («Tashil Ziji Ulug’bek») nomli asar yozadi va uning jadvallarini Qohira kengliklariga moslashtiradi.

Samarqand, Buxoro, G’ijduvon kabi tarixiy shaharlarimizda uning nomi bilan bog’liq bo’lgan me’moriy obidalar, qadamjolar tamirlandi va obod qilindi.

Ulug’bek nomidagi muassasa hamda tashkilotlarning ko’payib borayotgani diqqatga sazovordir. Jumladan Samarqand davlat arxitektura-qurilish institutiga, Farg’ona davlat dorilfununiga Ulug’bek nomi berilgan.

Shuningdek, xalqaro ilmiy axamiyatga ega bo’lgan Kitob kuzatuv kenglik stantsiyasi hamda O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Astronomiya instituti Ulug’bek nomida.

1992 yili O’zbekiston poytaxti Toshkentning yirik tumanlaridan biriga Mirzo Ulug’bek nomi berildi va uning haykali o’rnatildi. Toshkent viloyatining Bekobod tumanida Ulug’bek nomli xo’jalik bor. 1995 yilda Toshkent davlat Universitetiga Mirzo Ulug’bek nomi berildi.

Mustaqillik yillarida Mirzo Ulug’bek merosini o’rganish va e’tirof etish yangi bosqichga ko’tarildi. 1994 yilda O’zbekistonda va Parijdagi UNESCO qarorgohida Ulug’bek tavalludining 600 yilligi katta tantanalar bilan nishonlandi. 2009 yilning BMT tomonidan «Astronomiya yili» deb e’lon qilinishi munosabati bilan Mirzo Ulug’bek tavalludining 615 yilligi Samarqandda va Parijda keng nishonlandi. 2009 yil «Maydanak» rasadxonasida yangi kichik sayyora kashf etildi, AQShdagi halqora kichik sayyoralar markazi tomonidan unga «Samarqand» deb nom berildi. O’zbekistonda buyuk bobokalonimizga ko’rsatilayotgan katta ehtirom muzey ekspozitsiyasining yakunlovchi qismida o’z aksini topgan.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Omon Qo'ton g'ori

Samarqand - Omon Qo'ton g'ori

Omon Qo’ton g’ori yoki Arslon g‘ori Samarqand shariga yaqin Zarafshon tog‘larining shimoliy yonbag‘rida joylashgan. 1947 yil arxeolog D.N. Lev bu yerdan odamning son suyagini qazib olgan. Keyingi o‘rganishlarda qatlamdan belkurak vazifasini bajargan toshqurollar topilgan.Topilgan suyak qoldiqlari Teshik Tosh g‘oridan topilgan qazilmalar tarkibi va xarakteriga tegishlidir. Mazkur topilmalar kechki ashyol madaniyatiga tegishli bo‘lib, O‘zbekiston chegarasida shu davrlarda odamlar yashaganini isbotlaydi.

Samarqand shahri yaqinidagi Omon Qo’ton g’ori  uzunligi 80 metrga yaqin bo‘lib, bir necha xonalardan tashkil topgan. Katta bo‘lmagan g‘orning kirish qismi o‘rnini qoldiqlar topilgan keng ayvon egallaydi. Boshqa ayvonlar va o‘tish joyi ostidan yil davomida sathi o‘zgaruvchi oqar ko‘l o‘tgan. Aprel oyi o‘rtasida g‘or butunlay suv bilan to‘lib, undan soy ajraladi va u ikki oy davomida yaqinidagi daralarni oziqlantiradi.
Iyun oyida suv sathi keskin pasayib, oy o‘rtasida soy butunlay quriydi. G‘orni ko‘rishga iyun oyi oxirida kelish mumkin, biroq bu vaqtda ham g‘orning pastki qismida suv qoldiqlari saqlanib qoladi va ikkinchi ayvonga o‘tish qiyinroq bo‘ladi.

Umuman olganda, g‘orlar dahshatli ko‘rinishga ega, lekin oyoq ostidan suv o‘tib, uning sathi ko‘tarilsa, vahimali taassurot qoldiradi.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Oqsaroy maqbarasi

Samarqand - Oqsaroy maqbarasi

Oqsaroy maqbarasi Samarqand shahridagi meʼmoriy yodgorlik (15-a.) bo’lib Temuriylarning soʻnggi dahmasi hisoblanadi. Oqsaroy maqbarasi qoʻshimcha dahma sifatida Abu Said (1449—69) va Sulton Ahmad Mirzo (1469—94) hukmronligi davrida qurilgan. Maqbara pishiq gʻishtdan ganch qorishmasida terilgan. Oqsaroy chortoq tarx/sh katta xona va qaramaqarshi joylashtirilgan xonalardan iborat. Bosh tarzi janubga qaragan. Oʻrtadagi miyonsaroy tagida sardoba joylashgan. Oqsaroy qurilishida oʻsha davr meʼmorchiligiga xos murakkab usullar qoʻllanilgan: katta xona gumbazi 4 katta ravoq va oʻzaro kesishgan ravoqchalar hamda toqilar yordamida yopilgan. Bu qurilmalar sharafa va ganch bezaklari bilan pardozlangan. Bezaklarning koʻp qismi kundal uslubida bajarilgan. Nafis ishlangan oq, koʻk ranglar oltin xal bilan oʻzaro uygʻunlashib ajoyib koʻrinish kasb etgan. Naqsh shakllari oʻzaro takrorlan-magan. Bir ravokdagi naqshda bir-biriga oʻxshamaydigan 67 xil bezakgul boʻlgan. Binoning tashqi meʼmorligi nihoyasiga yetkazilmagan. Katta xona tashqi gumbazi, 8 qirrali poygumbazi tugallanmagan. Oqsaroy temuriylar davri meʼmorligining noyob namunasi hisoblanadi.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Polvon ota jome' masjidi

Samarqand - Polvon ota jome' masjidi

Samarqand viloyati Ishtixon tumani Mitan shaharchasida joylashgan Polvon ota jome’ masjidi ham ziyoratgoh-qadamjolardan biri hisoblanadi. Eski masjidning qachon qurilganligi ma’lum emas. Hozirgi binosi 1989-90 yillarda aholi tomonidan hashar yo‘li bilan bunyod etilgan. Masjidning shimol tarafida “Polvon ota” (Ahmad Zamjiy) maqbarasi joylashgan. Maqbara avvaldan mavjud bo‘lib, oldingi holati kichik va pastqam binodan iborat chillaxona va maqbaradan tashkil topgan edi.

Bu imorat ham 2001-2002 yillarda buzilib, pishiq g‘ishtdan ko‘rkam va yorug‘ qilib qaytadan barpo etildi.

“Polvon ota” (Ahmad Zamjiy) kim bo‘lgani va qachon qaerda tug‘ilib, vafot etgani haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Masjidning o‘zida “polvoni Ahmad Zamjiy daftari soniy” nomli eski o‘zbek yozuvidagi kitob saqlanib, unda asosan jangnoma voqealari bayon etilgan.

Ahmad Zamjiy Hazrat Alining o‘g‘li Muhammad Hanafiyning nabirasi bo‘lgan. Abu Muslim Qutayba bilan zamondosh bo‘lib, janglarda yelkadosh bo‘lganligi aytiladi.

Qabri Mitan qo‘rg‘onidan tashqari Xivada ham borligi, Ahmad Abdol deb atalishi rivoyat qilinadi. Vafotidan keyin jasadi turli shahar shohlari tomonidan talash bo‘lganligi uchun vasiyatiga binoan yetti dona tobut yasatilib, yetti tomonga berib yuboriladi va tobut ochilganida hammasida jasadlari borligi ma’lum bo‘ladi. Xalq orasidagi asosan eski rivoyatlar shaklidagi ma’luomatlar shulardan iborat bo‘lib, boshqa ilmiy asoslangan ma’lumotlar mavjud emas.

Mazkur maqbara mahalliy xalq tomonidan e’zozlanib, ziyorat qilinadi. Bugungi kunda yurtimizdagi ko‘plab boshqa obidalar singari bu yerda ham ziyoratchilar soni oshib bormoqda. Xususan, Nurota, Imom al Buxoriy qadamjolarini ziyorat qilishga otlangan ko‘pgina ziyoratchilar safarni aynan shu Polvon ota maqbarasidan boshlaydilar.

Bugungi kunda maqbara bilan birga masjid ham obod qilingan. Yaqinda masjidga keluvchi namozxonlar uchun yana bir qulaylik yaratildi. Ular uchun qulay va zamonaviy taxoratxona qurilib foydalanishga topshirildi.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Registon ansambli

Samarqand - Registon ansambli

Asrlar davomida Registon ansambli joylashgan maydon Samarqand shahrining markazi bo’lgan. Registon so’zi “qumli joy” degan ma’noni anglatadi. Maydonda birinchi madrasani qurishdan oldin u yerda bir necha asrlar ilgari daryo oqardi. Yillar o’tdi, daryo quridi va u yerda ko’p miqdordagi qum qoldirildi, bu birinchi madrasa XV asr boshlarida qurilgan va Registon maydoni deb nomlangan. Madrasa birinchi marta barpo etilgach, unda barcha bayramlar, paradlar, tantanalar va yakshanba bozorlari bo’lib o’tgan. Ansambl uchta madrasadan iborat: Ulug’bek madrasasi (15-asr), Sher-Dor madrasasi (17-asr) va Tilla-Qori madrasasi (oltin bilan qoplangan; 17-asr). Madrasa – musulmonlarning oliy o’quv yurtidir. Madrasada o’qish 10,12,20-yil davom etgan. Talabalarning barchasi uchun asosiy intizom Qur’onni o’rganish edi. Qolgan fanlar majburiy emas edi va talabalar tomonidan tanlanishi mumkin edi.

Ulug’bek madrasasi Ulug’bekning buyrug’i va rahbarligi bilan qurilgan. Ushbu madrasaning qurilishi 1417 yildan 1420 yilgacha bor-yo’g’i uch yil davom etdi. Madrasa qurilganda Ulug’bek vafotigacha matematikadan va astronomiyadan ma’ruzalar o’qidi.

Oradan ikkiyuz yil o’tgach, Samarqandhukmdori Yalangtush Bahodir madrasaning nusxasini qurishni buyuradi va uning yonida ikkinchi madrasa, Sher-Dor madrasasi qurildi. Bu ikki madrasalar orasidagi farq shundaki, Sher Dor madrasasida ikkita qishki o’quv zali barpo qilingan, ammo asosiy tuzilish Ulug’bek madrasasidagi kabi edi.

Bir necha yil o’tgach, o’sha Samarqand hukmdori uchinchi madrasa, Tilla-Qori madrasasini qurishni buyurdi. Uning tashqi ko’rinishi boshqa ikki madrasa bilan bir xil, ammo ichkariga kirganingizda bir qavatli binoni ko’rasiz. Arxitektura ansamblini yaratish uchun arxitektura tashqi tomondan ikki qavat qurilgan, faqat ichkarida bitta. Madrasa har doim bitta loyiha bilan qurilgan – to’rt burchakli hovli va butun perimetr bo’ylab to’rtta ayvon va hujralar bo’lgan. Asosiy kirish har doim panjara bilan yopilgan kirish uchun ikkita boshqa kirishlar ishlatilgan. Hujralarning eshiklar doimo pastqam qilib qurilgan, chunki “Islom” bu “itoat qilish” degan ma’noni anglatadi, shuning uchun hujraga kirgan yoki undan chiqqan har bir kishi doimo egilib salom berishi va barchaga salomatlik tilashi kerak edi.

Tilla-Qori madrasasi aslida madrasa kabi qurilgan, ammo asosan masjid sifatida ishlatilgan; shunchaki minoralarga qarab, Tilla-Qori-da odamlarni ibodat qilishga chaqirish uchun past minoralar mavjud bo’lgan.

17-asrda Tilla-Qori masjid va Madrasasi Samarqanddagi eng katta masjid hisoblangan. XIX asrga qadar madrasa va madrasa-masjid maqsadli ravishda ishlatilgan va faqat XX asr boshlaridan hozirgi kungacha ular me’moriy yodgorlik sifatida xizmat qilishadi.

Shuningdek, madrasaning g’arbiy tomonida, Xanaqoh va Registon ansamblidagi karvonsaroyda hammom qurilgan. “Hammomi Mirzoyi” ni nafaqat Samarqandda, balki Sharqda ham mukammal qurgan va boshqa hammomlardan (hammomdan) mutlaqo farq qilar edi. Ushbu bino haqida “Boburnoma” da quyidagi ma’lumotlar mavjud: “Mirzo Ulug’bek ushbu madrasa va Xanaqohda mo’tadil hammom qurdi. Bu taniqli Mirzoi hammom edi. Bunday hammom nafaqat Xurosonda, balki Samarqandda ham mavjud». Mirzo Ulug’bek davrida Registon ansambli Samarqand shahrining asosiy ijtimoiy markazi bo’lgan. Bu yerda yig’ilishlar tashkil qilindi, farmonlar e’lon qilindi, “Iyd al-Fitr va Iyd al-Adha” bayramlari bu yerda o’tkazildi.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Ruhobod maqbarasi

Samarqand - Ruhobod maqbarasi

Ruhobod — majoziy nom, aslida Samarqand shayxi, alloma avliyo Burhoniddin Sogʻarjiy maqbarasi. Ruhobod maqbarasi nomi “Ruhlar maskani” degan ma’noni bildiradi. Uni 1380 yilda shayx Burhoniddin Sogʻarjiy qabri ustiga qurishadi. Tasavvuf olimi o‘zining e’tiqodi va avliyoligi bilan mashhur bo‘lgan. U ko‘p vaqtini ziyoratlarda o‘tkazar edi. Ammo u faqatgina Samarqandga dafn etilishini istar edi. Amir Temur ustozini juda hurmat qilar edi va maqbara yaqinidan o‘tayotganda doimo otning ustidan tushar edi. Ruhobod maqbarasida shayxning rafiqasi, bolalari va boshqa qarindoshlari dafn etilgan. Amir Temur saltanatining dastlabki davrida (14-asrning 70-yillari) shahar Arki (Koʻk saroy, Boʻston saroy, Nuriddin Basir maqbarasi) tomonidan jangdagi Toshqoʻrgʻon—chaqar (Kichik oqsaroy, Muhammad Sulton meʼmoriy majmui, hozirgi Amir Temur maqbarasi) orasini bogʻlovchi mashhur Shohruhshoh koʻchani ochish va tartibga solish davomida yuzaga chiqqan Sogʻarjiy qabriga bogʻlab, mahobatli baland maqbara tiklangan. Amir Temur maqbara taʼminoti uchun maxsus vaqfnoma (kuyib ketgan vaqfnoma qoldiqlari tarjimasi Oʻzbekiston davlat arxivida saqlanmoqda) chiqargan. Undan maʼlum boʻlishicha, maqbara va yonidagi bogʻ yirik daromad manbai boʻlgan.

Ruhobod maqbarasi binosi hozirgi Samarqand shahri markazi tomonidan koʻzga tashlanadi, galdagi rekonstruksiya davomida maqbara atrofidagi keyingi davr binolari buzib tashlanadi, natijada maqbara qaddi-qomatini yaqqol koʻrsatdi. Maqbara chorsixona, ustidagi 8 qirrali poygumbaz va oddiy gumbazdan iborat. Ichkarida nomaʼlum qabr daxmalar bor. Tashqi tomondan (janub) avliyo qabriga tutash devor sirkori sopol bilan peshtoq shaklida hoshiyalangan. Ichkarida naqshin bezak qoldiqlari saqlangan. Kirish eshigining (Buxoro amiri nomidan 19-asrda oʻrnatilgan) oʻymakor bezaklari orasida baliqlar shaklini kuzatish mumkin. Aholi mazkur avliyoga alohida ixlos va ehtirom bildirib, maqbara va u bilan bogʻliq maskanni Ruhobod deb atagan. 19-a. maqbaraga bogʻlab Madrasa (hozirgi darvozaxona va bir necha hujra saqlangan), masjid va minora qurilgan. Shoʻrolar davrida mazkur maskan diniy ziyoratgoh sifatida eʼtibordan chetda qolgan, tashlandiq holga kelgan edi. Hujralar qisman buzib tashlangan, guzar masjidida korxona joylashgan. Amir Temur tavalludining 660 yilligi arafasida maqbara atrofida keng koʻlamli rekonstruksiya ishlari amalga oshirildi. Ruhobod maqbarasi qayta gavjum ziyoratgohga aylandi.

Tarixi va afsonalar
Aytishlaricha Burhoniddin Muhammad payg‘ambarning soqolining yetti tolachasiga ega bo‘lgan. Tolachalar solingan mis quticha maqbara gumbazi orasiga suvab tashlangan.

Rivoyat qilishlaricha shayx Xitoyga islomni yoyish uchun boradi. Xitoy imperatori u va saroy sehrgari o‘rtasida musobaqa o‘tkazadi. Xitoylik sehrgar osmonga uchadi. Shayx duo qiladi va oyoq kiymini yechib u bilan sehrgarni urib tushiradi. Ko‘p mingli olomon hayron qoladi va uning oyoqlariga yiqilib: “Biz sening xudoinga iymon keltiramiz” deyishadi.

Natijada u Xitoy saroyida katta hurmat qozondi. Hattoki “Xitoy malikasiga” uylandi ham.

Me’morchilik haqida
Temuriylar davrining boshqa inshootlaridan farqli ravishda Ruhobod maqbarasida kirish peshtoqlari yo‘qligi uning tashqi tomonini teng ahamiyatli qiladi. Maqbara yarim dumaloq gumbazga ega kub shaklidaga bino bo‘lib, uni Shimol, G‘arb va Janub tomonlarida kirish yo‘llari bor. Tashqi pardoz ishlarida asosan pishgan g‘ishtdan foydalanilgan.

Burhoniddin Sogʻarjiy darveshlar jamiyati a’zosi bo‘lgani sababli maqbaraning ichki pardozi ham ancha kamtaronadir. Devorlar alabaster suvoq qilingan va ingichka koshinlar ko‘rini turadi. Sag‘anani XIX asrga oid o‘ymakor eshik ajratib turadi.

Keyngi yillarda esa maqbara yonida Xitoy usulida bezalgan jome masjidi barpo etildi. Harobaga aylangan inshootlar o‘rnida bir qavatli madrasa va minora bunyod etildi va hovuz qazildi.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Shayton Jiga

Samarqand - Shayton Jiga

Samarqand — qadimiy va sir-sinoatlarga boy shahar. Uch ming yil davomida bu yerlarga Iskandar Zulqaynar, Chingizxon va Amir Temur kabi buyuklarning qadami yetgan. Samarqand shahridan 30 km janubda, ikki tog‘ oralig‘ida Shayton Jiga, degan joy bo‘lib, “Iblis dubulg‘asi” yoki “Iblis tog‘i” ma’nolarini anglatadi.

Vodiy bo‘ylab sochilgan yirik rangdor tog‘ jinslari iblislarning g‘aroyib shakllarini eslatadi. Ba’zilar ularda qadimiy ilohlar siymosini va, hatto hayvonlarning chizgisini ham ko‘radi, masalan, ayiq, yo‘lbars, bahaybat qurbaqa, kaltakesak, yovvoyi qush va boshqalar. Haykallardan biri esa boshi kesilgan devqomat odamni eslatadi. Allaqayerlardadir qoyalar to‘planib qolgan, ular qal’aga o‘xshaydi, chalkash yo‘laklar va toshlarda qotgan g‘aroyib sahnadir. Ba’zida ularga qarab, jang vaqti qotib qolgan askarlarni ko‘rish mumkin.

Bu joylar fayzsiz. Toshli sath ustida ozgina chim ko‘rinmasa, biror-bir daraxt o‘smaydi. Mahalliy aholi bu yerlarda qo‘y-qo‘zilarni o‘tlatishadi. Lekin ular Iblis Qoyasi haqida baralla “yaxshi joy emas” deya gapirishadi, garchi bu nom qayerdan paydo bo‘lganligi haqida bilishmasa-da.

Afsonalardan biriga ko‘ra, budparastlar bu yerga o‘z o‘ljalarini olib kelgan ekanlar. Boshqa hikoya — baxodirlar o‘rtasidagi kuchli kurash tufayli, osmon o‘pirilib yerga qulaganligini so‘zlaydi. Tog‘lar qulab, ajoyib siniqlar hosil bo‘lgan… Ehtimol, bular chindan ham toshga aylangan tirik mavjudodlardir? Balki kimdur qadimiy kuchlarni uyg‘otib, ularga jon berar?

Shunday bo‘lsa-da, olimlar bunday qarashlarga ishonishmaydi. Ularning fikricha, “Haykallar” tabiat hodisalar natijasida hosil bo‘lgan — quyosh, yomg‘ir va shamol.

“Kunduzgi nazorat” filmi suratga olingach, shaharning sirli sinoatini topish maqsadida, Samarqandga, va albatta Iblislar Qal’asiga tashrif buyuruvchi sayyohlar soni ko‘payib ketgan. Lekin, ular hozircha bu yodgorlikni ko‘rishga muyassar bo‘lmoqdalar. Afsun bilan bog‘liq sinoatlar yechimi oddiy insonning qo‘lida emas.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Sherdor madrasasi

Samarqand - Sherdor madrasasi

Samarqandda Ashtarxoniylar davrida Yalangto’sh Bahodir ta’siri sababli qurilish ishlari yanada jonlanadi. Ushbu ma’rifatparvar va saxovatpesha hokimning bevosita tashabbusi va farmoni bilan Samarqand shahrining Registon maydonidagi vayronalikka yuz tutgan hashamatli Mirzo Ulug’bek madrasasida ta’mirlash ishlarini olib borish hamda batamom buzilib ketgan Mirzo Ulug’bek qurdirgan xonaqoh, Mirzoyi hammomi va karvonsaroylari o’rnida ikkita hashamatli inshoot – Sherdor madrasasi (1619-1636) va Tillakori madrasa-masjidi (1646-1660) bunyod etilgan. Buzib yuborilgan diametri 15 metr bo’lgan katta gumbazli xonaqoh o’rnida Mirzo Ulug’bek madrasasining nusxasi sifatida unga qarama-qarshi turgan Sherdor madrasasi bunyod etilgan. Sherdor madrasasining peshtoqi Mirzo Ulug’bek madrasasi peshtoqi bilan asosan bir xil, binolar bir-biriga o’xshash bo’lsa ham, lekin sifat va me’morcilik jihatidan farq qiladi. Sherdor madrasasi sathi 70×57 metr, ya’ni to’rt burchakli shaklda bo’lib, hovlisi ikki qavatli hujralar bilan o’rab olingan, ularning soni 52 ta, hovlining burchaklarida darsxonalar joylashgan. Ammo bu obidada masjid yo’q, janubi-g’arbiy darsxona esa ziyoratxona hisoblangan, chunki unga tashqi tomondan bevosita Imom Muhammad ibn Ja’fari Sodiq mozori maqbarasi tutashgan.

Sherdor madrasasi fasadidagi minora va gumbazlari Ulug’bek madrasasiga o’xshash, ammo orqa tomondagi fasadlar burchagi guldasta minoralar bilan o’ralgan. XVII asrga kelib er sathi madaniy qatlamlarining ko’tarilishi tufayli XV asrdagi dastlabki yer sathidan ikki metrga yaqin baland ko’tarilgan. Ana shuning uchun bir muncha past ko’ringan Ulug’bek madrasasining qisqargan shaklidek barpo etilgan. Sherdor madrasasi qurilganda XVII asr me’morchiligiga xos ancha yangiliklar qo’llanilgan, qurilish jarayonini tezlashtiruvchi va arzonlashtiruvchi ilg’or usullardan foydalanilgan, ammo ʙadiiy bezaklarning ta’sir kuchi bir muncha pasayib ketganligi sezilib turibdi. Lekin ranglarning o’z o’rnida ishlatilganligi va ayrim pannolarning g’oyat nafis bajarilganligi bu yodgorlikni yaratgan me’mor va naqqoshlarning yuksak mahoratidan dalolat beradi.

Naqshlar butun obida yuzini qoplagan. Ularda chok, yirik xandasaviy suls, kufiy yozuv naqshlari va gul bandlari tasvirlarda uyg’unlashgan bo’lib, faqatgina Samarqand obidalariga xos tarzda ishlangan. Aynan shu usul Samarqand me’moriy bezaklar maktabini tashkil qiladi.

Ulkan peshtoq ravog’i tepasidagi timpon diqqatga sazovordir: Qizg’ish zarhal sher, oq ohuni quvib ketmoqda. Quyosh bodomqovoq, kiyik ko’zli doira shaklida tasvirlangan. Uning yuzi esa zarhal yog’du bilan hoshiyalangan.

Butun kompozisiyasi zangori asosda bo’lib, firuza va zarhal bo’yoqlar bilan tasvirlangan hamda bir biriga chirmashib ketgan navdalar, ochilib yotgan oq gullardan iborat. Ana shu ajoyib tasvir tufayli u «Sherdor» nomini olgan, ya’ni «Sherlarga ega bo’lgan» mumtoz musulmon astronomiyasida quyoshning Asad burjida, ya’ni Sher ustida bo’lishi sa’d, ya’ni baxtiyor zamonga ishoradir. Bundan ushbu binoning abjad hisobida: Yalangto’sh – 816, Bahodir – 212, jami 1028 hijriy hisobi, melodiy hisobda 1619 raqamining kelib chiqishi Sherdor madrasasining qurilishi 1619 yilda boshlanganligiga ishoradir.

Madrasa hovlisining dekorativ bezalishi ham uning tashqi devorlari singari boy va xilma-xildir. Madrasa devorlariga bitilgan yozuvlarga uni yaratgan mashhur me’morlar – usta Abdu Jabbor va o’ymakor naqqosh Avaz Samarqandiy nomlari ham yozib qoldirilgan.

Sohibqiron Amir Temurning 660 yillik yubileyi munosabati bilan, binoning janubiy va sharqiy fasadlarini, ikki minorani, bosh fasadni, peşshtoq arkini qayta tiklash va ichki hovlisida konservasiyalash borasida juda katta ishlar amalga oshirildi.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Shohi Zinda majmuasi

Samarqand - Shohi Zinda majmuasi

Samarqand shahridagi Shohi Zinda, ya’ni «Tirik shoh» maqbaralar majmuasi o’tmish ajdodlarimiz tarixi va taqdirida alohida o’rin tutadi. U ko’hna Samarqandning janubiy qismida joylashgan bo’lib, muqaddas ziyoratgohlaridandir.

Shohi Zinda nomi Muhammad payg’ambarning amakivachchalari Qusam ibn Abbos nomi bilan bog’liq. G’iyosiddin Javhariyning yozishicha, hazrat Qusam ibn Abbos Muhammad (s.a.v.)ni vafot etgandan so’ng, yuvganlardan biridir. O’sha chog’da Qusam 8 yoshda bo’lgan. Payg’ambarimizni hadislarida aynan u kishi to’g’risidagi quyidagi so’zlari Qusam ibn Abbosni kirish eshiklarini peshtoqida yozilgan: “Qusam ibn Abbos o’z xulqlari va tashqi ko’rinishlari bilan menga o’xshaydigan shaxslardandir” deyilgan. Hazrat Qusam imom Xasan bilan emishgan aka-ukadur.

Qusam ibn Abbos Hazrat Amir-ul mo’minin Ali ibn Abu Tolib xalifaligi davrida Makka shahrida hokim bo’lgan. Uning vafotidan so’ng Muoviya ibn Abu-So’fiyon zamonida Xuroson hokimligiga tayinlangan. Usmon o’g’li Sa’id bilan Movarounnahrga kelgan. Usmon o’g’li Sa’id Samarqandni olib, xalq musulmonchilikka qabul qilgan, dinni kuchaytirmoq va shariat hukmlarini yurguzmoq niyatida Qusamni bir qancha islom qo’shini bilan Samarqandda qoldirgan. Uning asosiy vazifasi mamlakatda islomni targ’ib qilish bo’lgan. Bu esa oson kechmadi. Chunki Qadim Movarounnahr xalqi otashparastlikka sig’inardi.

Ular Markaziy Osiyo davlatlarini arablar bosqinchilariga faol kurashga chorladi. Biroq Islom lashkarlari qarshiliklarni tabora engib borib, o’lkaning ichkari qismini ishg’ol qila boshladi. Milodiy 677 yil boshqa dinga e’tiqodchilar shaharga hujum qildi. Samarqand shahri namozgohida Qusamga o’q tegdi va uni Bonu-Nojiya qabristonidagi g’or yoniga dafn etildi. Keng tarqalgan boshqa bir rivoyatda aytilishicha Said ibn Usmon Qusam ibn Abbos bilan birgalikda Usrushonani fath etmoq uchun yo’l olishib, Siyrakasga etishganda bir necha kun to’xtab dam olishadi. Shu erdagi janglarning birida Qusam ibn Abbos vafot etadi. Mayit solingan tobutni shaharga jo’natadilar.

Qusam ibn Abbosning onalari Luboba al Kubro (Ummul-fazl) mo’minlar onasi Maymuna bintiy Xorisning singillari bo’lib, Abbos ibn Mutalibning jufti halollari edilar. Ul muhtarama olti o’g’il ko’rganlar, ular Fazl, Abdulloh, Ubaydulloh, Qusam, Ma’ruf va Abdurahmon. Bularni barchasi turli mamlakatlarga Islom targ’iboti bilan mashg’ul bo’lib shahid bo’ldilar.

Tarix va afsona ana shu tariqa bir-bir bilan uyg’unlashib ketgan.

U ko’hna Samarqandning janubiy qismida joylashgan bo’lib, sharq musulmonlarining muqaddas ziyoratgohlaridan biridir. Shohi Zindaga ziyorat qilish va bu qutlug’ joyda toat-ibodat bajo keltirish har bir imonli mo’min-mustofoning xayrli ishi hisoblanadi.

Majmuada binolarning aksariyati podshohlar xonadoniga mansub shaxslarning qabri ustiga qurilgan maqbaralardir. XIasr oxirida yuqori maydonchada dastlabki maqbaralar paydo bo’lgan. Qusam ibn Abbos maqbarasi shulardan biridir. Uning yonida yog’ochga o’ymakorlik uslubga naqshlar solib bezatilgan masjid bo’lgan. 1219 yil mo’g’ullar istilosidan keyin Afrosiyobda hayot so’ngan. Dastlabki maqbaralar nurab asta-sekin emirilgan. Amir Temur hukmronligi davrida uning yaqin qarindoshlari va sarkardalari Qusam ibn Abbos qabri atrofida o’zlari uchun maqbaralar qurdirishgan.

Shohi Zinda majmuasi o’ziga xos yo’laklari va mahobatli binolari bilan sayyohlarni o’ziga maftun etadi.

Samarqanddagi ushbu mashhur zotlar xonaqohi o’ziga xos va tengsiz bo’lib, dovrug’i olamga yoyilgan Misr ehromlari, Toj Mahal kabi etti mo”jizaning biri desa bo’ladigan maqbaralar turkumidir.

U dastlab Samarqand hokimlari va ulamolari tomonidan XI asrda payg’ambar Muhammad (S.A.V)ning amakilarining o’g’li Qusam ibn Abbos sharafiga qurilgan.

Dastavval, bu erda faqatgina XI asrning ikkinchi yarmida Samarqanddagi ilk qoraxoniylar davrida qurilgan «Tirikshoh» nomli maqbara bor edi. Bu joyga ilgari ham tub joy aholisi ziyoratlarga kelib turgan. Keyinchalik xuddi shu erga 1066 yili Tamg’ach Bo’g’raxon madrasasi qurildi va unga tutash bir qator turkum majmua yuzaga keldi. XI-XII asrlarda serhasham bezatilgan boshqa maqbaralar ham vujudga kela boshladi. Arxeologlar ulardan bir nechtasini XIV asr inshootlarining g’arb tomonidagi yo’lakdan qazib topdilar. Ular bezaklari bilan Temur davri maqbaralaridan farq qilgan. O’sha davrda ham Qusam ibn Abbos maqbarasi «muqqadas» hisoblanib ziyorat qilingan.

XIII asrda mo’g’ul istilochilarining Samarqandga qilgan harbiy yurishlari XI-XII asrga oid ko’plab inshootlarning, buzilib, xarobaga aylanishiga sabab bo’ldi. Qabriston XIV asrda qaytadan tiklana boshlandi.

Amir Temur hukmronlik qilgan (1370-1405) davrda qurilish ishlari juda jadal sur’atda olib boriladi. Bu inshootlarning ko’pchiligi bizning davrimizgacha etib kelgan. Turkum majmua Afrosiyobning shimolidan to janubga shaharning qo’rg’on devorigacha cho’zilgan.

Ba’zi dahmalar, XI-XII asrlarga oid maqbaralarning xarobalari ustiga quriladi. XV asr boshlarida binolar Xoja Ahmad maqbarasidan Hazrati Xizr masjidiga boradigan yo’l bo’ylab quriladi. Amir Temur davri me’morchiligi, bezak berishning yangi texnikalari bilan ya’ni qirqma koshinlar bilan yanada boyitiladi. Maqbaralar ikkitadan, tashqi va ichki gumbazli, baland tsilindr barabanli qilib quriladigan bo’ladi.

Shohi Zinda me’morchilik majmuasi uch qismdan iborat qilib qurilgan. Majmuaga ulkan o’ymakor darvozadan kiriladi. Peshtoq ravog’ining g’arbiy devorida uning Abdulaziz Bahodir ibn Ulug’bek ibn Shohrux ibn Temur tomonidan hijriyning 838 yilda (1434-1435) bunyod etilgani yozilgan.

Bizgacha etib kelgan maqbara majmuasining va dastlabki binolar qoldiqlarini ko’zdan kechirganda, ularni badiiy pardozlash, bezash texnikasi o’zgarib borganligini payqash mumkin.

Chortoqning o’ng tomonida kichgina hovli ichida madrasa bor uni hijriy 1228 yilda (1812-1813 yy.) hokim Davlat Qushbegi qurdirgan chap tomonda esa Amir Husaynni onasi sharafiga qurilgan yozgi ayvon masjidi bor. Uni Samarqandlik usta Muhammad Sidiq va usta Abdu Zohidlar 1910-1911 yillarda qurishgan. Bu yodgorlik XIX-XX asr ustalarning didi va badiiy mahoratini ko’rsatib turibdi.Masjid orqasida chapda tepalik yon bag’rida qo’sh xonali baland moviy gumbazli maqbara (XV asr o’rtasi) bor.Qo’shgumbazli maqbara Shohi Zinda majmuasi temuriylar zamonasi me’morchiligining ajoyib namunasi.Bir-biri bilan bog’langan ikki to’rt burchak xona, katta xona (ziyoratxona) va kichik xona (qabrxona)ga egadir. Qabrxonada bitta qabrtosh, uning ostida dahma bor. To’rt gumbaz chortoqni yuziga keltiradi. Gumbaz qalpog’i va tahmonlar ko’p pog’anali muqarnasga ega. Devorlarga gul naqshlangan, ammo naqshlar qisman saqlanib qolgan. Qo’shgumbazli maqbara majhullik pardasi bilan to’silgan va tadqiqotchilar o’rtasida ancha-muncha bahslarga sabab bo’lgan edi.

«Shohi Zinda» ziyoratgohining ikkinchi qismi qirq zina bag’ridan boshlanib, sirlar hamda jumboqlarga to’la o’rta asr dahliziga kirib borasiz. Zinaning eni 5 gazni tashkil etadi. Bu erda esa butunlay o’zgacha davr, hayot o’zgacha me’morchilik echimlari mavjuddur.

Bu erda dahma emas, balki diniy fikrlar dunyosi, qabr emas balki uning dafn etish sirlari mavjuddir. Aziz zotlar dahmasida butunlay o’zgacha manzaraga duch kelasiz, u kishining bugungi turmush tashvishlaridan ruhan forig’ etadi va tamoman o’rta asr me’morchiligi, nafis bezakli ajib naqshlar olamiga olib kiradi. Maqbaralarning sirlangan koshinlaridagi ranglar tovlanadi. Bularning barchasi ziyoratchi sayyohlarni o’ziga mahliyo qilib qo’yadi.

Amir Xusayn va uning onasi uchun qurilgan obida me’morchilikning eng nozik uslublarida ijod qilingan. Chunki sarkarda Amir Xusayn strategik jihatdan juda kuchli sardorlardan bo’lgan. Amir Temur ularga ehtirom ko’rsatib mahobatli binolar qudirib ularni shu erga dafn ettirgan. Maqbaradagi fayz va chiroy hattotlarning yozuvlari bilan yanada go’zallashgan. Maqbara 1376 yilda qurilgan bo’lib, bizni kunlarimizga qadar bir necha marta ta’mir etilgan.

Kirish peshtog’ining eshigi 1911 yilda qurilgan, undagi naqshinkor bezak va yozuvlar kishi diqqatini o’ziga tortadi.

Eshikda «O’limdan oldin tavbaga – vaqt o’tmasdan namozga shoshiling» ibratli so’zlari yozilgan. Pastki qism tarkibiga masjid, mulozimxona hamda madrasa ham kiritilgan.

Qo’sh gumbazli maqbaraning ichki gumbazlari naqshinkor qilib ishlangan, panellari esa olti qirrali koshinlar bilan bezatilgan. 1949-1952 yillarda maqbara tekshirildi va bosib yotgan tuproqdan tozalanib, qayta qurildi.

Shodimulk Oqo maqbarasi
Maqbaralar orasida 1372 yilda qurilgan Shodimulk oqo maqbarasi Shohi Zindada Amir Temur davrida qurilgan birinchi inshoot hisoblanadi. Binoda 11 yoshida vafot etgan Amir Temurning jigargo’shalaridan biri Shodimulk oqo dafn etilgan.

Bu binoni Amir Temurning opasi Turqon oqo vafot etgan qiziga atab qurdiradi. 1383 yilda o’zi ham shu erga dafn etilgan.

Maqbarada go’zal naqsh va yozuvlar o’z aksini topgan. Yozuvning birida shunday so’zlar bitilgan:

“Bu jannatiy bog’dir va unda tol’e xazinasi ko’milgan. Bu qabrda qimmatbaho marvarid yashirilgan. Unda sarvqad nazokatli yotibdi, shu sababli, bu joyni jannatga qiyoslash mumkin. Bu o’liklar orasida garchi uning uzugida qudratlilik muhri bo’lsa-da, Sulaymonday odam g’oyibga ravona bo’ldi”.

Binoning ustalari Zayniddin va Bahriddin ekanligi ta’kid etilgan. Boshqa bir yirik jimjimador kitobada shunday deyilgan: “Ushbu shirtdat muqarnaslarga to’la gumbaz va zarhal peshtoqlarni Zayniddindan xotira deb bilgil. Bu maskanda ko’rib turgan har bir san’at va mahorat ijodkor yaratuvchining marhamatidir”. Maqbaraning ichki tomonlari yanada hashamatli va ziynatlidir.

Shuning uchun ham u Shohizinda majmuasining eng go’zal guldastasi hisoblanadi.

Tug’li Tekin maqbarasi
Bu muqaddas joyda orom topgan navbatdagi marhum Amir Husayn bo’ladi. Maqbara peshtoqiga, sag’ona ustiga, hijriy 777 yil sanasi bitilib qo’yilgan. Lavhada quyidagi so’zlarni o’qiymiz: “Dunyoda baxtiyor amir nigohi bilan tug’ilgan jafokash Amir Husayn qutlug’ o’g’lini Olloh o’z jannatiga yo’llagay. U hijriy 777 yilning zulqa’da oyida azoblanib o’ldi”.

Amir Husayn Amir Temurning etakchi izdoshlaridan bo’lib, milodiy 1376 yilda (hijriy 776-777 y.) Temur Ili daryosi yuqorisida joylashgan Uch Turfon mavzeida, mo’g’ul xoni Qamariddinga qarshi qilgan janglaridan birida halokatga uchragan. Uning Shohizindadagi maqbarasi eshigi ustiga quyidagi so’zlar bitilgan: “Agar mening peshayvonim tomi Mushtariyga etsa-da, bari bir bu dunyoning zahri, o’lim jazosi mustahiqdir. Bu zimziyo qabrda birodarlarimiz, yolg’izlikdagi umidim xudoning rahm-shafqatidir”.

Bu qabrtoshdagi marsiya dunyo yanglig’ abadiy fikrni tasdiqlab turibdi: “Oy ostidagi hech bir narsa mangu emas, xoh u ulug’, xoh u kichik odam bo’lsin, u o’ziga zax tuproqdan panoh topadi va u tenglar ichida teng bo’lib qoladi”. Bu so’zlar har bir kishini hushyorlikka tortadi. Maqbarada sarkardaning onasi To’g’li Tekin ham dafn etilganligi to’g’risida tarixiy manbalarda ma’lumot keltirilgan. Bu ulug’ bino 1952-1954 yillarda ilmiy jihatdan o’rganilgan va muhofaza choralari ko’rilib, qayta tiklandi.

Amirzoda maqbarasi
Mashhur tarixiy obida ustalarning san’atini yana bir karra o’z sinovidan o’tkazdi. Chunki me’morchilikdagi koshinpazlikning barcha turlari aynan shu bino qurilishida qo’llanilgan. Bu maqbaraga dafn etilgan sarkarda Amirzoda va unga tegishli aslzodalardan etti nafar kishi dafn etilgandir. Uning peshtoqida faqat vafot etgan yili 1386 (786 y.) yozilgan. Bu maqbarada koshinkorlik yanada yuqori darajada amalga oshirilgan. Unda guldor, sirkor sopol asosiy o’rinni egallaydi.

Binoning ichki qismi ham o’ziga xos uslubda bezatilgan. So’nggi ta’mir davomida maqbaraning fusunkorligi yanada ortdi. Tarixiy va arxeologik izlanishlar ko’plab topilmalarga asoslanib obidani Amir Temur davrining xusunkor binolaridan deb takidlaydi.

Shirinbeka Oqomaqbarasi (XIV-XV asrlar)
Amir Temurning jigargo’shalaridan judo bo’lishi noxushliklar yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Hatto harbiy yurishlarni to’xtatib qo’ydi. Lekin pir-ustozlarining ko’ngil taskini unga yana kuch bag’ishladi. Bu ulug’vor bino Amir Temurning singlisi Shirinbeka oqoga atab qurilgan bo’lib, uning ravoqida marhumaning vafot yili 1385 (787 h.) ko’rsatilgan. Ayni shu kunlarda Sohibqiron saltanatida motam kunlari e’lon qilindi. Malika sha’niga Amir Temur katta maqbara qurdirdi u XV asrning ikkinchi yarmida koshinkorlikning qirqma usulida ijod qilindi.

Undagi bezak san’at uslubi jihatidan boshqa maqbaralardan farq qiladi, uning peshtoq qismi nafis terma koshin bilan qoplangan. Shirinbeka oqo maqbarasi birinchi qirqma koshin ishlatilgan bino edi. Yodgorlikning gumbaz qismi koshinkorlikning nafis uslubi bilan bezatilgan. Binoning ichki bezaklar o’ziga xos uslubda devoriy naqshlarda zarhalli o’simliksimon manzarada ishlangan. Arabiy husni xatda qur’onning “Fath” sur’asi ichki xona gumbazidan pastki qismiga qadar to’la holaticha tiklandi. Yozuvlar yupqa shakldagi tillo bezaklar bilan ziynatlandi. Yuqori gumbaz atroflari ranglishisha panjaralar bilan bezalgan.

Amir Temur odatda “3”, “5” va “7” yillik harbiy yurishlar uyushtirish jarayonida o’zga mamlakatlar tarixi, ma’naviyatidan eng noyob jihatlarni o’z mamlakati tajribasida unumli qo’llagan. Shuning uchun ham uning davrida qurilgan inshootlarda turli millat san’ati na’munalarini uchratamiz.

Bino olimlar va ta’mirlash ustaxonasi xodimlari hamkorligida ilmiy jihatdan o’rganilib, mustahkamlash ishlari olib borildi. Hatto, marhuma jasadi ochib o’rganildi. Olti qirrali zangori sopol taxtachalar bilan maqbaraning panel qismi nafis qilib ishlangan. Ichki qismini yorug’lik bilan ta’minlash uchun yuqori qismlaridagi darichalarga rangli shisha bilan ishlangan panjaralar o’rnatilgan.

Hatto devoriy bezaklar ichida muqaddas Qur’on va payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ning hadislaridan namunalar yozilgan. Ta’mirlash ishlari maqbara umrining yanada uzoqroq saqlanishiga omil yaratib berdi.

1964-1965 yillardagi arxeologik qazishlar vaqtida Shodimulk oqo maqbarasining shimoliy fasadi yonida XIV asrning o’rtalarida bir-biriga yondosh qilib solingan ikkita maqbaraning qoldiqlari topildi. Binoning ikkinchisida kirish peshtoqi sayqal berilgan sopol bilan bezatilgan.

Maqbarada uchta dahma bo’lib, o’rtadagi dahma badiiy jihatdan kishining e’tiborini o’ziga tortadi. Dahma, shikasta xat bilan bezatilgan.

Afsuski dahmaga bitilgan yozuvlarda tarixiy ma’lumotlar yo’q. Shuning uchun ham maqbara kim uchun qurilganligi to’g’risida aniq ma’lumot yo’q. U hozirda ta’mirlanib sayyohlar uchun ochib qo’yilgan. 1966 yilda maqbaraning shimolida XIII asrning ikkinchi yarmiga oid ikkita bino qoldiqlari topildi. Uning birida peshtoqli ayvon va sag’ana mavjudligi aniqlandi.

Sakkiz qirrali maqbara
Bu maqbaralar ichida me’morchilikning o’ziga xos namunasi sanalgan sodda bezakli, sakkiz yoqli maqbara mavjud. U Ozorbayjon ustalarining san’ati mahsulidir. Chunki tomonlarining ochiqligi, gumbazning ichki bezaklari musaffo osmon jismlarini ramzi ekanligi bilan ajralib turadi.

Maqbaraning tagida 4 ta aslzoda ayol kishining sag’anasi bor. Binoning boy bezaklari bu erda ham temuriylarga tegishli shaxslar yotganligidan darak beradi.

Keyingi ta’mirlash ishlari davomida uning gumbaz qismi qayta tiklandi. Ochiq ravoqlarning timpanlarida hadislar yozildi. Xonaning ichki qismida betakror zarhallangan devoriy naqshlar Qur’oniy oyatlarda o’zini ijobiy mahsulini topdi. Maqbaraning hovli qismi kengaytirildi, xilxonadagi dafn jarayonlari ochib o’rganildi. Yog’och tobutlarda dafn etilgan shaxslarning suyaq qoldiqlari ba’zi ashyolar, ularning irqi va tuzulishi to’g’risida yorqin ma’lumotlar olishida omil yaratdi.

Undagi sakkiz ochiq eshik, musulmonlar tasavvuridagi jannatning eshiklarini eslatadi, chunki payg’ambar Muhammad (s.a.v.) hadislariga ko’ra, «jannat – onalar oyog’i ostidadir». Uning ichki qismida sodda naqshlar solingan. Chiroyli nusxalar ichida muqaddas Qur’ondan maxsus suralar bitilgan. 1963 yilda sakkiz yoqli maqbaraning shimolidan ikkita maqbara qoldiqlari ochildi. Undan dahma devor qoldiqlari va o’ymakor uslubda ishlangan qabr usti toshlari qolgan.

Usta Ali Nasafiy maqbarasi (XIV ASR)
Majmua eng ko’p xilli uslubda barpo etilgan maqbaralar qatoriga kiradi. Chunki bu yodgorlik XIV asrning 60-70 yillarida qarshilik usta Ali Nasafiy tomonidan handasaviy naqshlar qo’llanilgan. Kufiy yozuvida binoning peshtoq va ichki qismi mahorat bilan ishlangan. Uni ko’pincha «guldor maqbara» ham deyishadi, chunki ichki va tashqi devorlarida rang-barang sirli koshinlar, o’simliksimon naqshlarda namoyish etilgan. Binoga geometrik shakl berilishi ham so’zimizning isbotidir. Ular chirmashib, sakkiz qirrali yulduzlar turkumini hosil qiladi. Shakllar, xilma-xil naqshli, zarhal va sirlangan koshinlar bilan bezatilgan. Binoning burchaklarida muqarnas gul bilan to’lgan ravoq bor.

Uning ustki qismidagi gumbaz ham ikki qavatli bo’lgan. Hozirda bu gumbazning faqat asosi-qirrali gumbaz saqlanib qolgan. Uning qoplamasiga arabcha xat bitilgan.

2-noma’lum maqbara (XIV ASR)
2-noma’lum maqbara koldig’i XI asrning ikkinchi yarimda faoliyatda bo’lgan Tamg’och Bug’roxon madrasasi paydevorlari ustida qurilgan. Undagi devoriy naqshlar zarxallangan. Ba’zi manbalarda yodgorlik Ulug’ Sultonbegi nomi bilan ataladi. Bino ishlatilgan go’zal xattotlik san’ati bilan peshtoqning husniga husn ko’shib turibdi.

XII asrda bu erda ajoyib bezatilgan ulkan bino bo’lgan. 1968-1974 yillarda binoning poydevori tuproq qatlamlaridan tozalandi. Bu erdagi yodgorlik Markaziy Osiyodagi ilk inshoatlardan biri bo’lgan. Madrasa peshtoqi naqshli g’ishtlar bilan bezatilgan. Amir Temur vafotidan keyin bu maqbara tabiiy ofatlar ta’siridan katta talofat ko’rdi. Arxiv hujjatlarini chuqur o’rganish natijasida mutaxassislar binoning orqa yon devorlari va gumbaz qismlarini qayta tiklashdi. Maqbaraning peshtoq qismi qur’onning “Ar-Rahmon” surasi oyatlari bilan to’ldirildi.

O’rta qismda olib borilgan arxeologik qazishmalar esa ko’plab qadimiy inshootlarning poydevor xamda xilxonalarini topilishiga zamin yaratdi. Bu o’z navbatida esa «Shoxi-Zinda» majmuasi tarixini yanada boyitdi.

Amir Burunduq maqbarasi (XIV ASR 80 yillari)
Amir Temur o’z sarkardalariga juda e’tiborli bo’lgan. Strategik jihatdan juda kuchli mahoratga ega bo’lgan bu sarkarda sohibqironning har bir zafarli yurishiga o’z ulushini qo’shgan. Amir Burunduq ko’plab harbiy yurishlarda Temur armiyasini g’alaba qozonishiga omil yaratgan. Uning jasadi o’z yaqinlari bilan birga bino xilxonasida, archa tobutida mo’miyolangan holatda dafn etilgan.

Binoning ichki va tashqi tomoni sodda qilib qurilgan. Maqbara sahnida dahma va qabrlar bor. Uning ichki devorlarining pastki qismiga husunkor olti qirrali sirli naqshlar bilan bezak berilgan. Bino atrofida 1963 va 1998 yillarda katta ta’mirlash ishlari olib borildi. Dahmalar ochib o’rganildi. Tekshirilgan dahmalar orasida yosh yigitning dafn etilgani olimlar e’tiborini tortdi. Marhum o’z kiyimida ko’milgan edi. Hozirda uning tanasidagi yaktak Samarqand davlat muzeyida eng noyob amaliy san’at durdonasi sifatida saqlanmoqda. Binoning kirish joyi asl holicha qoldirildi.

Tuman Oqo majmuasi (XIV ASR)
Malika Tuman oqo Amir Temur saroyida «kichik ona» nomlari bilan e’tibor qozongan mashhur ayol. «Zafarnoma»da qayd etilishcha, Tuman oqo 1365 yilda tug’ilgan. Uning otasi Amir Muso Temurga qarshi yurishlarda sobitqadam bo’lgan. Lekin Temurning Tumon oqoga uylanishi ular orasidagi munosabatlarning yaxshilanishiga zamin yaratdi. Nihoyat 1378 yil Temur Tumon oqo sharafiga Obi – rahmat arig’i bo’yiga go’zal «Bog’i – Behisht» nomli bog’ barpo etadi. Bu Temurning Tumon oqoga bo’lgan hurmat va ehtiromining ramzi edi.

XIV asrning oxirida Temurning kichik xotini Tuman oqo uch xonadan iborat yodgorlik qurdirdi. Ular mulozimxona, masjid va Tuman oqo maqbaralaridan iborat. Devordagi chuqur tokchalarning usti ganjdan ishlangan nafis muqarnaslar bilan bezatilgan. Gumbazchalar tagida quyosh nuri tushadigan darchalar bor. Majmua devorlarida terma koshin ishlatilgan. Obidani ozarbayjonlik koshinkor usta Shayx Muhammad ibn Xoja Bandgir To’g’rabozi bezagan. Devordagi izoralar olti qirrali to’q yashil koshinlar bilan bezatilgan. Naqshlarning ba’zisida zarhalli nusxalar saqlanib qolgan. Maqbara tashqi tomondan koshinkoriy peshtoqi va baland ko’k gumbazi bilan kishi e’tiborini tortadi. Uning peshtoqida 808 hijriy, ya’ni 1405 milodiy sana ko’rsatilgan. «Olloh uning saltanatini davomiy aylasin» so’zi Amir Temurga nisbatan aytilgani sezilib turibdi. Boshqa bir bitikda «Xatti Shayx Muxammad ibn Xoja Bandgir at-Tabriziy» degan so’zlarni o’qiymiz. Bu zot Temur saroyida o’z vaqtida mashhur xattot-kotibi bo’lgan.

Temur vafotidan keyin uning malikalari taqdiri halokat to’foniga duchor bo’ldi. Xalil Sultonning qisqa xukmronligi davrida uning farmoyishi bilan Tuman oqo shayx Nuriddinga nikohqilindi. Biroq u ham suiqasd tufayli o’ldirildi. Ikkinchi marta beva kolgan malika Tuman oqo Shohruh Mirzoni taklifiga binoan Hirotga boradi. Poytaxt yaqinidagi Ko’xisan mavzeyida yashab qoladi. U yashagan mahobatli xonaqohhozir ham o’z jozibasini saqlab qolgan.

Maqbarining ichki gumbaz qismi keyingi ta’mir davomida yupqa holatdagi tillo naqshlar bilan bezatilib, arabiy husni xatdagi barcha yozuvlar qayta tiklandi. Samarqand me’morlari tomonidan binoning tashqi qismidagi qirqma koshinda ishlangan peshtoq bezaklari to’la holatda tiklandi. Bu xayrli ishda Samarqand va Buxoro mudarris va ulamolarining xizmatlari katta bo’ldi. Shirinbeka oqo maqbarasidagi kabi nafis qoplama qilingan Tuman og’o maqbarasi uyg’unligi bilan ajralib turadi. Binodagi salobat o’ziga xos ixchamlik bu maqbarani boshqalaridan ajratib turadi.

Hoja Ahmad maqbarasi (XIV asr) 1360 y.
Bu maqbara XIV asrda qurilgan binolar ichida eng qadimgisi sanaladi. Maqbara yo’lakning oxirida joylashgan. Maqbaraning fasadi janubga qaragan. Bino islom ma’naviyati va uning tarixiga ulkan xizmatlari singan shayx Xoja Ahmad nomi bilan bog’liqdir. Maqbaraning ravoqli peshtoqi tarixiy va badiiy jihatdan katta ahamiyatga ega. O’ymakor koshin qoplamining foni asosan feruza rangli bo’lib, ustiga oq bo’yoq bilan muqaddas Qur’on oyatlari bitilgan. Xuddi shu erda gulni bezak ichida me’mor Faxr Alining nomi mayda harflar bilan jimjimador qilib yozilgan. Oyatlarning ikki yoniga koshin bilan hoshiya qilingan. XX asr boshida Xoja Ahmad maqbarasining qiyshayib qolgan peshtoqigina saqlanib qolgan edi. Shu sababli maqbaraning tashqi devori 1922 yilda qayta tiklanib, tom qismi yopildi. 1962 yilda Xoja Ahmad maqbarasining peshtoq qismi to’g’rilanib, noyob qoplamasi tozalandi va mustahkamlandi.

Binoning poydevor qismida arxeologik qazilma olib borilib, 12 metr uzunlikdagi laxm g’or topildi. Bu tarix uchun yana bir yangilik bo’ldi. Maqbarini peshtoq qismi hamda o’stgi gumbazi qayta tiklandi kirish eshikni Samarqand ustasi mohir san’at sohibi usta Nasrullo o’z o’rniga jamlashtirildi.

Qutlug’ Oqa maqbarasi (1360-1361 yil)
O’ziga xos uslubda qurilgan XIV asr yodgorliklaridan yana biri, bu Qutlug’ oqo maqbarasidir. Peshtoqdagi yozuv qoldiqlarida maqbara qurilgan vaqti 762 hijriy (1360-1361 yil ekani ko’rsatilgan. Bu yozuv maqbaraning aslzodalar uchun qurilganiga shioradir. Xonaning sahnida yosh bola qabri bor. Maqbaraning peshtoqi va ichkarisining ziynati o’ymakor sirli koshin bilan ishlangan bo’lib, uni ham Xoja Ahmad maqbarasining me’mori qurgan bo’lsa ajab emas degan fikr bildiriladi.

Qusam Ibn Abbos majmuasi
Shimoliy qismdagi chortoq majmuaning asosi sari yo’l boshlaydi. Uning kirishida Muhammad (s.a.v.)ning quyidagi hadislari yozilgan: «Arabiy hoshimiy, qurayshiy, makkalik, madinalik Muhammad s.a.v. aytdilar: «Qusam ibn Abbos xulqi va tashqi ko’rinishi bilan menga o’xshaydigan shaxslardandir». Chortoqning sharq tarafida ikki tabaqali o’ymakor naqshli qayrag’och eshik bor. Eshik Amir Temurning farmoyishiga binoan usta Said Yusuf Sheroziy tomonidan 1404-1405 yillar mobaynida ishlangan. Eshikning naqshlari takrorlanmas san’at namunasi sifatida ishlanib, undagi arabiy yozuvlar ustida fil suyaklaridan qadama bezaklar qilingan. ikki tabaqani eshiklardan birida quyidagi so’zlar bitilgan: «Jannat eshiklari faqirlar uchun ochiqdir». Ikkinchi tabaqasida esa «Rahmat eshiklari rahimlilar uchun ochiqdir».

Usti gumbaz yo’lakning o’ng tomonida yanada qadimiyroq XI asrga oid minora bor. Minoraning qoplamasi shaklli g’ishtlardan terib ishlangan.

Biz o’tmishning eng ulug’ san’at namunalarini hazrat majmuasida ko’ramiz. Uning ichki qismida aylanma zina mavjud. Yo’lak XI asrda qurilgan masjidga tomon yo’l boshlaydi. Bu yodgorlik XII asrda qurilgan inshoot qoldiqlari ustida solingan. Devorlarning pastki qismi va mehrobi sirli koshinlar bilan ishlangan.

Xilxonaga g’arb tomondan kichik bir tug’xona tutashgan. Pastki qismida esa chillaxona bor. Ulardan har birining o’ziga xos vazifalari mavjuddir. Ziyoratxonaning XI asr oxiriga oid bezak qoldiqlari shimoliy devorda saqlangan bo’lib, ular 1960 yildagi tekshirishlar natijasida topilgan.

Bu erda mo’g’ullar istilosiga qadar qurilgan masjidning yog’och bo’laklari saqlanib qolgan. Bu o’yma yog’och qismlari qoraxoniylar davriga oid noyob yodgorlikdir. Ziyoratxona XIV asrning 30-yillarida qurilgan. Devoriy gumbaz qo’yilgan sakkizyoqli qismining janubi g’arbiy tomonida o’simliksimon naqshda 735 hijriy sana (1334-1335 milodiy yillar) jimjimador qilib yozib qo’yilgan.

Qusam ibn Abbos maqbarasi kompleksidagi eng asosiy va qadimiy maqbara hisoblanadi. Maqbara xilxona va ziyoratxonadan iborat. Ularning har birini o’ziga hos ziyorat qilish odoblari bor.

Maqbarada Qusam ibn Abbosning qabri bo’lib, u Amir Temur davri sopol koshinlari bilan naqshinkor bezakda ishlangan, qabr ustida «Olloh yo’lida vafot etganlar o’lmaydi, ular tirikdir» degan Qur’oniy oyat chiroyli husni xatda yozilgandir. Qusam ibn Abbosning vafotlari sanasi qabr ustida 57 hijriy (676 milodiy) sana ekani yozib qo’yilgan. Majmuaning barcha xonalari so’ngi ta’mir davomida asl holatida mohir ustalar tomonidan qayta ta’mirlandi. Kishilarni hayratga soluvchi naqsh va bezaklar davomiy ravishda devorlarni bezab xalqimizning buyuk san’at namunalarini dunyo xalqlariga ko’z-ko’z etib kelmoqda. Bu oliy janob ishda Yurtboshimiz ko’rsatayotgan jonbozlik beqiyosdir.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 16 iyuldagi 337-sonli «Shohi Zinda yodgorligi majmuasida qayta tiklash va obodonlashtirish ishlarini tashkil etish to’g’risida»gi qaroridan so’ng Shohi Zinda majmuasi va uning atrofida amalga oshirilgan ishlar uni asliga qaytarishga ulkan hissa qo’shdi. Yillar davomida ta’mir talab tarixiy binolarining umrini yanada uzoq davrlargacha etkazilishining imkoni tug’ildi.

Ta’mir jarayonida arxeologik, etnografik, tarixiy izlanishlar olib borilib, har bir yodgorlikning holati o’rganildi va mutaxassislardan olingan maslahatlar va ko’satmalar asosida keng qamrovli ta’mirlash ishlari olib borildi.

Maqbaradagi yozuvlar hadis va Qur’on oyatlari manbalar asosida qayta tiklandi.

Bu ishda Samarqand va Buxoro madrasasi hattot va mudarrislari ilmiy jihatdan ko’p masalalarning echimiga o’z hissalarini qo’shishdi. Betakror san’at usuli masjid va maqbaralar husniga yanada chiroy bag’ishladi.

Ziyoratxona ichidagi janubiy devorning yog’och panjarasi orqali xilxonadagi Qusam ibn Abbos qabrtoshini ko’rish mumkin. Xilxona maqbara bilan bir vaqtda – XI asrda qurilgan. XIV asrning 80 yillarida qabr ustiga yangi qabrtosh o’rnatilgan. Uning yon qirralariga zarhal yugurtirilib muqaddas Qur’on oyatlari yozilgan.

Shohi Zinda XIV asr boshidan XV asr o’rtalarigacha bo’lgan serhasham dahmalarning yuz yillik kelib chiqish evolyutsiyasini yoritib beradi. Afsuski, uning XI-XII asrlarga oid asosiy qismi qariyb yo’q bo’lib ketgan.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Siyob bozori

Samarqand - Siyob bozori

Samarqand shahrining Siyob bozori juda qulay joylashgan bo‘lib, undan bor-yo‘g‘i bir necha chaqirim narida Bibi Xonim masjidi qad rostlagan. Bozordan uzoq bo‘lmagan yerda yana bir yodgorlik — Hazrati Hizr masjidi joy olgan. Bozorning maydoni juda katta bo‘lib, savdo qatorlari besh gektardan kattaroq yerga qurilgan. Bozorga kirish uch tavaqali arkli tepalik ko‘rinishida bo‘lib, ko‘k-havo rang tuslardagi koshinlar bilan bezatilgan. Savdo qatorlari ayvon bilan berkitilgan bo‘lib, bozorni yozning jaziramasidan va qishning qahratonidan himoya qiladi.

Samarqand shahrining Siyob bozori, deyarli hech qachon uxlamaydi. Bu yerda savdo-sotiq quyoshning ilk nurlari chiqishi bilan boshlanib, kech shomgacha davom etadi.

Siyob bozori dehqon bozori hisoblanadi. Shuning uchun bu yerda, asosan, O‘zbekistonning mehnatkash dehqonlari tomonidan yetishtirilgan mevalar, poliz ekinlari, shuningdek, mahalliy aholi o‘z qo‘li bilan tayyorlagan mahsulotlari sotiladi. Savdo qatorlari mahsulot turiga ko‘ra saralangan. Mahalliy aholini aytishicha, bu yerning quruq mevalari, shirinliklari va yong‘oqlari shunchalik mazaliki, hatto poytaxt aholisi ham ularning xaridi uchun Siyob bozoriga tashrif buyurishar ekan. Shu bilan birga sharq bozorida ziravorlarning xilma-xilini, hatto eng noyoblarini ham uchratish mumkin. Yeguliklardan tashqari, bu yerda mahalliy hunarmand va ustalarning yasagan buyumlari ham mavjud. Non qatori alohida e’tiborni tortadi, axir, Samarqand noni unning alohida navidan tayyorlanadi-da. Siyob bozorida 17 dan ortiq non turini uchratish mumkin.

Sharq bozorini totib ko‘rishsiz tasavvur qilish mumkin emas. Boshqa bozolar kabi bu yerning xushmuomala savdogarlar olinayotgan mahsulotingizni totib ko‘rishingizga undab turishadi. Va albatta, sharq bozorining asosiy hislati — savdolashish “udumi”. Bu yerda har bir xaridor savdolashishni o‘ziga odat qilgan. Zero, savdolashishdan asosiy maqsad pulni tejas emas, balki, osiyliklarda yoshligidan shakllanib keladigan odatning namoyon bo‘lishidir. Kim savdolashish san’atini yaxshi o‘zlashtirarkan, yutuq u kishining hamrohi bo‘ladi.

Doim yangi uzulgan meva hamda turli xil mahsulotlar bilan birga, Samarqandning Siyob bozorining yana bir o‘ziga xosligi bo‘lib, bu — shaharda sodir bo‘layotgan yangilik va hodisalardan xabardor bo‘lish mumkinligidir. O‘zbeklar juda chiqishimli xalq bo‘lib, bu yerliklar notanishlar bilan ham osongina suhbatga kirisha oladilar.

Bu bozorga tashrif buyurib, siz samarqandcha bayramona, ajib muhitga tushish bilan birga, shahar nima bilan yashashini, nafasini his qilasiz. Sersuv sevalar va xushbo‘y noni bilan birga, bu bozordan o‘zingiz bilan xotirangizda yoqimli lahzalarni eslatib turuvchi sharqona muhitning bir bo‘lagini ham olib ketasiz.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Temuriylar darvozasi

Samarqand - Temuriylar darvozasi

Jizzaxdan Samarqand hududiga o’tishda Temuriylar darvozasi deb atalmish oy bor. Bu joy Sanzor daryosidagi eng qisqa dara hisoblanib, Pomir-Oloyning g‘arbiy qismlaridagi Malguzor hamda Nurota tizmalarini ajratuvchi tog‘ yo‘lidir.

Tikka qoya devorlar hosil bo‘lgan dara kengligi 120-130 metrni tashkil qilib, ayrim joylari 35-40 metrgacha torayadi. Dara orqali Toshkentdan Samarqandgacha o‘tuvchi temir yo‘l o‘tgan. Daraning yuqori qismida yozuvlar bo‘lib, ba’zilari qadimiy va forsiy tillaridadir. Ulardan biri Samarqan hukmdori bo‘lmish Amir Temurning nabirasi — astronom Ulug‘bek buyrug‘i bilan qildirilgan.

Chiroyli bir afsonaga ko‘ra (ehtimol, bu bo‘lgan voqeadir), Amir Temur o‘zining 200 000 kishilik qo‘shini bilan Malguzar va Nurota tizmalari orasidan o‘tuvchi daraga kelib to‘xtaydi. Zero, u qo‘shini bilan bu tor yo‘lakdan o‘ta olmasligini tushunib yetadi. Shunda, Sohibqiron darani kengroq qilishga buyruq beradi. Qo‘shini chumolilar kabi tunu-kun ishlaydi va serqoya tog‘ jinslarini vayron qilib, toshlarni olib chiqishadi. Toki, bahaybat palaxsaga to‘qnashmagunlariga qadar, ish samarali tus olib, dara kengayaveradi. Shunda Amir Temur aysungarini chorlab, ilohiy kuchlar yordamida toshni yorishni talab qiladi. Sehrgar esa ovulda yashovchi aql bovar qilmas kuchga ega cho‘ponni keltirishlarini maslahat qiladi. Cho‘pon haqiqatan ham bir nigohi bilan toshni yorib, uni yoriqlarga bo‘lib tashlaydi. Ishning oxirini askarlar tozalash ishlari orqali nihoyasiga yetkazib qo‘yishgan. Shundan qilib, ikki qoya orasida “Temuriylar darvozasi” paydo bo‘lgan.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand - Tillakori madrasasi

Samarqand - Tillakori madrasasi

Yalangto’sh Bahodir Sherdor madrasasini qurdirganidan o’n yil o’tgandan so’ng, Ulug’bek tomonidan qurilgan Karvonsaroyni tiklash imkoniyati bo’lmaganligi sababli, uning poydevori ustidan yangi madrasa – masjid qurdiradi. Samarqand shahridagi Registon maydonini mukammallashtirgan ushbu inshoot keyinchalik Tillakori madrasasi deb atalgan. Tillakorining qurilishi bilan Registonning ajoyib bir ansambli mukammal shaklga keladi.

Ushbu obidaning me’mori maydondagi hamma binolarning yaxlit bir butun bo’lishini ta’minlash uchun Tillakori madrasasini mavjud imoratlarga moslashtiradi. Imoratlarni qurishda o’sha davrda qo’llanilgan me’moriy qoida-qonunlardan chekinishga to’g’ri kelgan. To’rt tomoni tutashdek tasavvur bo’lishi uchun madrasa fasadini juda uzun qilishga to’g’ri kelgan.

Madrasa-masjidning umumiy kompozitsiyasida masjid markaziy o’rinni egallashi lozim edi. Biroq me’mor simmetrik maydonda yana bir markaz bo’lishini lozim ko’rmagan, bu esa uning yana bir muvaffaqqiyati bo’lgan. Tillakori madrasasi fasad qismining arxitekturasi ikkita bir xil madrasaga mos tushgan. Masjid asosiy o’qdan chetda, bir qavatli hujralar bilan o’ralgan katta hovlining g’arb tomonidadir.

Madrasani old tomoni fasadining ikki qavatli qilib ishlanganligi ulkan va hashamatli Mirzo Ulug’bek hamda Sherdor madrasalarining mahobatliligini ta’minlangan. Hovlining ichki kompozitsiyasida simmetriya bo’lishi uchun har bir fasadning qoq o’rtasida shinam peshtoq qilingan. Kirish qismini chap tomonda g’arbiy fasad bo’ylab katta masjid joylashgan, unga asosiy eshikdan kiriladi. Masjidning to’rida odatdagiday qiblaga qarab qurilgan marmar mehrob bo’lib, uning o’ng tarafida esa marmar zinali baland minbar joylashgan. Masjidning asosiy xonasi, hatto marmar ozorasi ham bo’rtma naqshlar va zar bilan bezatilgan. Qisqa vaqt ichida Ulug’bek madrasasining ikkinchi qavati ham qayta tiklanib, qadimiy holatiga keltirildi.

Respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin ushbu yodgorliklarning ta’mirlanishi madaniy merosimizga bo’lgan g’amxo’rlikning yorqin namunasidir.

Diqqatga sazovor joylar

Samarqand qog‘ozi

Samarqand qog‘ozi

Insoniyatning eng buyuk kashfiyotlaridan biri – Buyuk ipak yo‘li asrlar davomida tasavvurga sig‘mas darajada insoniyat tamadduniga keskin burilish yasadi, mislsiz kashfiyotlarga sababchi bo‘ldi. U nafaqat uzoq manzillar va elatlarni bir-biriga yaqinlashtirdi, balki turli g‘oya va madaniyatlar o‘chog‘i va chorrahasiga aylandi. Tarix zarvaraqlarida o‘chmas iz qoldirdi.

Ushbu savdo yo‘llarida Xitoy chinni va shoyisi hamda hind ziravorlari qanchalik shuhrat qozongan bo‘lsa, moziyning yaqin ming yilligiga qadar Samarqand qog‘ozi ham Buyuk ipak yo‘lida eng ko‘p xarid qilinadigan noyob tovarga aylandi.

751 yilning iyul oyida Jambul shahri yaqinida joylashgan Talas daryosi bo‘yida (hozirgi Qirg‘iziston) Xitoy jangchilari O‘rta Osiyoga bostirib kirdi.

O‘sha davrdagi Samarqand hokimi Abu Muslim bosqinchilarga qarshi o‘z qo‘shnini yo‘llab, dushmanni yer bilan yakson qildi va Samarqandga 20 mingdan ortiq xitoylik askarlarni asir sifatida olib keldi. O‘z hayotlarini saqlash niyatida hunarmandlikdan xabardor xitoylik asir jangchilar mahalliy hunarmandlarga qog‘oz ishlab chiqarish sir-sinoatlarini o‘rgatdilar.

Shu vaqtdan boshlab Samarqand qog‘ozi ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. IX asrga kelib, ushbu tarmoq shahar hunarmandchiligining eng muhim jabhalaridan biriga aylandi. Asta-sekinlik bilan Samarqand qog‘ozi butun sharq va g‘arb bozorlarini ham egalladi. Ushbu mahsulotning turli xil navlari VIII asrdan XIX asrga qadar nafaqat O‘rta Osiyo va Yaqin Sharqda, balki Yevropaning ko‘pgina davlatlariga dong‘i ketdi. Sharq olamida Samarqand qog‘ozlari Misr qog‘ozi kabi keng omma tomonidan foydalanila boshlandi. Bunga ayniqsa IX-X asrlarga kelib, ko‘pgina fors va arab tilidagi asarlar va qadimiy qo‘lyozmalar aynan Samarqand qog‘oziga yozilishi yaqqol misol bo‘la oladi.

Ming yildan ortiq vaqt mobaynida o‘z faoliyatini san’at darajasiga yetkazgan samarqandlik hunarmand-qog‘ozgarlar dunyoda eng yupqa, silliq hamda siyohni ko‘p shimmaydigan, o‘ta chidamli noyob qog‘oz turlarini ishlab chiqarish texnologiyasini yaratishdi. Jumladan oq rangli «Samarqand sulton qog‘ozi» o‘zining yupqaligi, silliqligi va yumshoqligi bilan boshqa qog‘oz navlaridan alohida ajralib tursa, «Samarqand shoyi qog‘ozi» sifat jihatdan undan qolishmasa-da, rangi och sariq – novvot rangda bo‘ladi. «Mir Ibragimi» qog‘oz turi yuzida oq rangdagi dumaloq shaklli suv tomchi izlari bilan qoplangan bo‘ladi. «Nimkanop» turi esa ipak qoldiqlari hamda po‘stloq tolalari bilan qorishtirib tayyorlangani uchun, u dolchin rangda bo‘ladi. Ushbu qog‘oz turlarini yaratishda xomashyo sifatida paxta, ipak va tut daraxti po‘stlog‘idan keng foydalaniladi.

Asrlar davomida shaharning Siyob anhori bo‘yida ikki mingga yaqin suv tegirmonlari ishlab turgan va ularning 400 dan ortig‘ida qog‘oz ishlab chiqarilishi yo‘lga qo‘yilgan.

Shaharga tashrif buyurgan barcha olimu fuzalolar, tarixchilar va sayohatchi mehmonlar bu qog‘ozning sifati va chidamliligidan hayratga tushishgan. Bunga isbot sifatida turli asrlarda yashab ijod etgan ba’zi tarixchi va yozuvchilarning Samarqand qog‘oziga bergan ta’riflarini, yozma manbalardagi ma’lumotlarni qayd etib o‘tishni lozim deb topdik.

Arab tarixchisi Al-Maqdisiyning (X asr) ma’lumotlariga ko‘ra, Xorazmda ishlab chiqarilgan kamonlar, Shoshning sopol idishlari hamda Samarqand qog‘ozlari Buyuk Ipak yo‘lida ayirboshlanadigan mollar ichida eng mashhuri va bebahosi bo‘lgan.

Samarqand qog‘ozi haqida temuriyzoda hoqon, Hindistonda boburiylar sulolasiga asos solgan Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zining «Boburnoma» asarida shunday deydi: «Olamda yaxshi qog‘oz Samarqanddin chiqadi, Juvozi qog‘ozlar suyi tomon Konigildin keladur, Konigil Siyob yoqosidadurkim, bu suvni Obi rahmat ham der edilar».

Fors tarixchisi Abu Mansur Saalibining (X asr) ta’kidlashicha, Samarqand qog‘ozi sifat jihatidan Misrning pergamentidan yer bilan osmoncha farq qilgan.

Sharqning mashhur fors kalligrafi Sultonali Mashhadiy (XV – XVI asrlar) faqatgina Samarqand qog‘ozida ijod qilishni tavsiya etgan: «Samarqand qog‘ozi juda ham yaxshi! Agarda sen oqil inson bo‘lsang, uni rad etma: unga yozilgan xat juda ravon va go‘zal chiqadi…».

O‘rta Osiyoga tashrif buyurgan vengriyalik buyuk sharqshunos va tilshunos olim sayohatchi A. Vemberi 1863 yilda Samarqandga tashrif buyurganida, Samarqand qog‘ozi haqida o‘z asarlaridan birida shunday deb yozadi: «Buxoro va Samarqandda ishlab chiqariladigan ushbu qog‘oz butun Turkiston va unga qo‘shni mamlakatlarda ulkan shuhrat qozongan».

XX asr boshida O‘zbekistonda yashagan va tarixiy obidalarni topish yo‘lida qazilma ishlarini olib borgan arxeolog V.Vyatkinning ta’kidlashicha: «Samarqand dunyoning turli davlatlariga ko‘p miqdorda yetkazib beradigan noyob qog‘ozi bilan mashhurdir».

Amir Temur hukmronligi davrida (XIV-XV asrlar) qog‘oz ishlab chiqarish hunarmandchilikning eng muhim tarmoqlaridan biri bo‘lgan. XVIII asrning boshiga qadar Samarqand va uning atrofida 42 ga yaqin qog‘ozgar kosiblar faoliyat ko‘rsatishgan va keyinchalik mamlakatning boshqa hududlari – Qo‘qon, Buxoro va Toshkent viloyatlarida ham ushbu hunarmandchilik turi keng tarqalgan. Temuriylar hukmronligi qulagach, mahalliy hukmdorlararo jangu jadallar va turli bosqinchilarining tinimsiz hujumlari natijasida yurt iqtisodiy inqirozga yuz tutdi, ko‘pgina hunarmandlik turlari Samarqandda yo‘qolib, aksariyat hunarmandlar tinch vohalarga, jumladan Qo‘qon shahriga (Qog‘ozgar va Chorku qishloqlari) ko‘chib ketishdi. Shundan so‘ng Qo‘qon shahri asosiy qog‘oz ishlab chiqarish markazlaridan biriga aylandi va bu an’ana 1930 yilgacha davom etdi.

1995 yilda Buxoro viloyatining Kogon shahrida o‘tkazilgan «Tarixiy yodgorliklarni saqlash» mavzusi bo‘yicha YuNESKOning xalqaro konferentsiyasida asosiy e’tibor yo‘qolib borayotgan qadimiy xalq hunarmandchiligi amaliy san’atini rivojlanishiga qaratildi. Tadbirda turli viloyat va shaharlardan ishtirok etgan usta hunarmandlar qatorida samarqandlik Zarif Muxtorov ham olamga dong taratgan va asrlar davomida yo‘qolib ketgan Samarqand qog‘ozini ishlab chiqarishni qayta yo‘lga qo‘yish loyihasi bilan qatnashdi.

Tarixiy qo‘lyozma va kutubxonalardagi qadimiy manbalardan uzoq izlanishlar olib borganidan so‘ng, turli rivojlangan mamlakatlarda qog‘oz ishlab chiqarish korxonalarining faoliyati bilan yaqindan tanishib chiqqan hunarmandlar sulolasining davomchisi Zarif Muxtorov bu amaliy san’at turini o‘z xonadonida qayta tiklash harakatiga tushdi.

1995 yildan 2002 yilga qadar o‘tkazilgan sinov-tajribalardan so‘ng Zarif Muxtorov Samarqand qog‘ozi yaratilishi sir-sinoatlarini to‘la o‘zlashtirib, «Konigil» qishlog‘ining Siyob anhori oqib o‘tadigan eng so‘lim go‘shasida hukumatimiz, YuNESKO va Yaponiyaning «JEIKA» xalqaro agentligi ko‘magida «Konigil-Meros» qog‘oz ishlab chiqarish hunarmandchilik markaziga asos soldi. Hozirgi kunga qadar mazkur markazda O‘rta Osiyo hududlarida keng tarqalgan, mevasi iste’molga yaroqli bo‘lgan, aholi orasida «balx tuti» deb ataladigan tut navi po‘stlog‘idan turli xildagi Samarqand qog‘ozlari ishlab chiqarilmoqda.

Albatta, har bir hunarning o‘ziga yarasha mashaqqatlari va quvonchli damlari bor. Samarqand qog‘ozini ishlab chiqarish jarayonida balxtut novdalari bir necha kun suvda ivitib qo‘yiladi. Undan keyin po‘sti shilinib, po‘stloq ustidagi qo‘pol jigarrang qismi pichoq bilan ajratiladi. Tozalangan sarg‘ish rangli po‘stloqlar qozonda 5-6 soat qaynatiladi va shundan so‘ng ular yog‘ochdan yasalgan o‘g‘irlarda 7-8 soat davomida mayin tolalarga aylangunicha maxsus to‘sinlar orqali tuyib maydalanadi.

Keyingi bosqichda mayin tolasimon po‘stloqlar katta idishga solinib, Siyob suvida aralashtiriladi va to‘rtburchak shakldagi suzg‘ichlardan o‘tkaziladi. Ho‘l qog‘ozlar 8-10 soat davomida taxtakachga bostirib qo‘yiladi, so‘ngra ular birma-bir silliq joyga yopishtiriladi. Yakunlov jarayonida har bir qog‘oz silliq marmar tosh ustiga qo‘yiladi va chig‘anoq yoki aqiq toshi bilan silliqlanadi. Shu tarzda Samarqand qog‘ozi tayyor bo‘ladi.

Mashaqqatli qo‘l mehnatini talab qiladigan bunday qog‘oz ishlab chiqarish fan-texnika rivojlangan hozirgi davrida kerakmi, degan savol o‘z-o‘zidan tug‘ilishi tabiiy. Lekin bundan ming yillar avval, Buyuk ipak yo‘li bo‘ylab dong‘i ketgan va dunyoning turli mamlakatlariga karvonlar orqali yetkazib turilgan Samarqand qog‘ozi bugungi kundagi fan-texnika taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shgan, uning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratgan, desak xato qilmagan bo‘lamiz. Samarqand qog‘ozidan noyob mahsulot sifatida bugungi kunda nafaqat o‘zbekistonlik miniatyurachi rassom va kalligraflar uchun qo‘l kelmoqda, balki undan mamlakatimizdagi va hatto Yaponiyadagi qadimiy yozma bitiklar va nodir asarlarni qayta ta’mirlashda keng foydalanilmoqda.

Hozirgi kunda «Konigil-Meros» hunarmandchilik dargohida Zarif Muxtorov boshchiligida mahallada istiqomat qiluvchi yoshlar faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Shaharning bir chetida joylashgan bu hunarmandlik markazi milliy qadriyatlarimiz e’zozi sifatida qadimiy Samarqand qog‘ozlarini ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yib, ajdodlarimizning bundan ming yillar ilgari ham o‘z hunar va san’atlarini dunyoga ko‘z-ko‘z qilganliklarini isbotladilar. Bu esa maqtovga arzigulik sa’yi-harakatlardir va Samarqandga keladigan har bir chet ellik mehmonlarda katta qiziqish uyg‘otmoqda.

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Juma masjid

Xiva - Juma masjid

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Komil Xorazmiy uy muzeyi

Xiva - Komil Xorazmiy uy muzeyi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Ko‘hna Ark

Xiva - Ko‘hna Ark

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Ko‘hna Arkning kirish darvozasi

Xiva - Ko‘hna Arkning kirish darvozasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Matniyoz Devonbegi madrasasi

Xiva - Matniyoz Devonbegi madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Matpanaboy madrasasi

Xiva - Matpanaboy madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Ma’mun akademiyasi

Xiva - Ma’mun akademiyasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Mozori Sharif madrasasi

Xiva - Mozori Sharif madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Muhammad Amin Inoq madrasasi

Xiva - Muhammad Amin Inoq madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Muhammad Aminxon madrasasi va minorasi

Xiva - Muhammad Aminxon madrasasi va minorasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Muhammad Matrasulboy Mirzaboshi madrasasi

Xiva - Muhammad Matrasulboy Mirzaboshi madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Muhammad Rahimxon II madrasasi

Xiva - Muhammad Rahimxon II madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Muso Tura madrasasi

Xiva - Muso Tura madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Nurullaboy majmuasi

Xiva - Nurullaboy majmuasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Olloqulixon karvonsaroy

Xiva - Olloqulixon karvonsaroy

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Olloqulixon madrasasi

Xiva - Olloqulixon madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Oq masjid

Xiva - Oq masjid

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Oq Shayx bobo qasri

Xiva - Oq Shayx bobo qasri

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Ota darvoza

Xiva - Ota darvoza

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Ota hovuz

Xiva - Ota hovuz

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Ota Murod qushbegi masjidi

Xiva - Ota Murod qushbegi masjidi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Otajonboy madrasasi

Xiva - Otajonboy madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Pahlavon Mahmud majmuasi

Xiva - Pahlavon Mahmud majmuasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Polvon darvoza

Xiva - Polvon darvoza

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Polvon poyaki maqbarasi

Xiva - Polvon poyaki maqbarasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Polvon qori minorasi

Xiva - Polvon qori minorasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Polvon qori savdo uyi

Xiva - Polvon qori savdo uyi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Qibla toza bog‘

Xiva - Qibla toza bog‘

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Qozi Kalon madrasasi

Xiva - Qozi Kalon madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Qozixona

Xiva - Qozixona

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Qo‘sha darvoza

Xiva - Qo‘sha darvoza

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Qutlug‘ Murod inoq madrasasi

Xiva - Qutlug‘ Murod inoq madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Sayid Mohiro‘yijahon majmuasi

Xiva - Sayid Mohiro‘yijahon majmuasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Sayyid A’louddin maqbarasi

Xiva - Sayyid A’louddin maqbarasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Sayyid ota masjidi

Xiva - Sayyid ota masjidi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Sha Qalandar bobo majmuasi

Xiva - Sha Qalandar bobo majmuasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Shayx mavlon bobo majmuasi

Xiva - Shayx mavlon bobo majmuasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Shayx Muxtor Vali masjidi

Xiva - Shayx Muxtor Vali masjidi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Sherg‘ozixon madrasasi

Xiva - Sherg‘ozixon madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Shohimardon minorasi

Xiva - Shohimardon minorasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Tohir eshon maqbarasi

Xiva - Tohir eshon maqbarasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Tolib maxdum madrasasi

Xiva - Tolib maxdum madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Tosh darvoza

Xiva - Tosh darvoza

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Toshhovli saroyi

Xiva - Toshhovli saroyi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - To‘g‘on Turk ota maqbarasi

Xiva - To‘g‘on Turk ota maqbarasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - To‘ra Murod to‘ra minorasi

Xiva - To‘ra Murod to‘ra minorasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - To‘rt shabboz bobo majmuasi

Xiva - To‘rt shabboz bobo majmuasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Uch Avliyo maqbarasi

Xiva - Uch Avliyo maqbarasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Xeyvak qudug'i

Xiva - Xeyvak qudug'i

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Xoja Berdiboy Madrasasi

Xiva - Xoja Berdiboy Madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Xo‘jash mahram madrasasi

Xiva - Xo‘jash mahram madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Yoqubboy Xo'ja madrasasi

Xiva - Yoqubboy Xo'ja madrasasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Yunusxon maqbarasi

Xiva - Yunusxon maqbarasi

Diqqatga sazovor joylar

Xiva - Yusuf Yasaulboshi madrasasi

Xiva - Yusuf Yasaulboshi madrasasi