Buxoro - Xo'ja Zayniddin majmuasi
Buxoro shahridagi Xo’ja Zayniddin majmuasi 1555 yilgacha qurilgan. Bu erda ko’cha va mahalla me’moriy dizayni manfaatlarini hisobga olgan holda madaniy-monumental va jamoat shahar qurilishining mintaqaviy mazmuni bilan tanishish mumkin.
Masjidning markaziy gumbazli binosining ikki tomoni turar-joy joylashgan joyiga mos ravishda ishlab chiqilgan bo’lib, unga ayvon (saroyning eng muhim qismi, ya’ni auditoriya) va katta bino ulangan. Tosh plitalardan bilan mustahkamlangan hovuz bu hudud aholisi va masjidlarga tashrif buyuruvchilarni ichimlik suvi bilan ta’minlagan.
Janubi-sharqiy burchakda, suvga zinapoyadan chiqishda, marmardan o’yilgan, bezaklar va epigrafiya bilan bezatilgan ajdarning og’zi shaklida ishlangan toshlar bor edi.
Xo’ja Zayniddin majmuasiga tegishli bo’lgan islomiy binolarning turi xonaqoh-masjid deb ataladi.
Xonaqoh masjidining o’ziga xos xususiyati gumbazli markaziy bino bo’lib, u so’fiylar tomonidan diniy marosimlarida musiqa asboblari bilan xor qo’shiqlarini kuylashlarida qo’llanilgan.
Masjid va xonaqohning birlashishi, aslida klassik islom va tasavvufning birlashuvining ramzi bo’lib, so’nggi o’rta asrlarda keng nishonlangan. Masjid-xonaqoh majmualarida ko’pincha bir nechta xonalar mavjud bo’lib, ular turli funktsiyalarni birlashtirishga imkon berdi (masjidning o’zi, xonaqoh, qisman madrasa, mozor (qabr) va boshqalar).
Majmuaning diqqatga sazovor joylaridan biri bu masjidning tashqi joylaridan birida joylashgan “Xo’ja-Turk” deb nomlangan mozor bo’lib, u ikki tayoq (tortma) bilan qabrga o’xshaydi.
Ushbu qabrning dizayni Qur’onning mumtoz an’analarini o’z ichiga oladi, unga ko’ra hatto hukmdorlar ham hashamatli maqbaralarda emas, balki kamtarona ochiq osmon ostida, g’isht devori va portalga kirish joyi bo’lgan xozir hovlisida ko’milgan.
Ularda dafn qilish sagan – kemerli sarkofagda yoki dakmada – to’rtburchaklar shaklidagi tosh ko’mish platformasida joylashgan. Maqbaralar asosan Temuriylar davrida qurilgan.
Shayboniylar davrida maqbaralar qurilishi taqiqlangan va ular faqat 17-18 asrlar boshlarida tiklana boshlagan. Binoning janubiy qismi, xuddi mo’minlarni qabul qilib, ularni soyali yo’laklar orqali masjid soyasiga tortib olganday, chuqur joydan, o’ziga xos ochiq portikadan iborat.
Bu erda hech narsa kundalik hayotga o’xshamaydi, chunki masjidning ajoyib boyligi va hashamati dindan tasalli izlayotgan odamlarning qashshoqligi va mahrumligi bilan keskin farq qiladi.
Chizma (hozirda qizg’ish ko’k, ilgari zarhallangan yoki oltin rangdan iborat) kundal texnikasi yordamida o’tmishda qo’lga kiritilgan g’ayrioddiy effektni ozgina ifodalaydi.
Biroq, hozir ham Buxoro shahridagi Xo’ja Zayniddin majmuasi ichki qismidagi osmon-ko’k va to’q sariq-qizil ranglarning rang palitrasi kuchli taassurot qoldirmoqda. Alohida to’rtburchaklar maydonlarga bo’linib, geometrik shakllar, naqshinkor kartoshkalar va boy rang naqshlari bilan nafis arkalar bilan to’ldirilgan masjidning ajoyib va mozaikali paneli.
Ayvonlar ikki tomonning masjidining asosiy gumbaziga tutashgan, uning me’moriy echimi chuqur an’anaviy bo’lib, feodal davridagi xalq me’morchiligining dastlabki namunalariga borib taqaladi.
