Buxoro
Buxoro ko’p asrlar davomida insoniyatning ma’naviy va moddiy madaniyati rivojiga ulkan hissa qo’shib kelayotgan dunyodagi eng qadimiy shaharlardan biridir.
Buxoro butun dunyoda ertak-shahar, muzey-shahar deb nomlanadi. Noyob me’moriy yodgorliklarga ega bo’lgan dunyodagi eng qadimiy shaharlardan biri bo’lgan Buxoro dunyoning turli burchaklaridan sayyohlarni o’ziga jalb qiladi.
“Bukhoro – i – sharif”, “Muqaddas” – bu qadimiy shahrimiz mukofotlangan ko’plab jihatlaridan biridir. Buxoro miloddan avvalgi V asrdan boshlab bir joyda doimiy ravishda o’sib, rivojlanib borgan dunyodagi kam sonli shaharlardan biridir.
1993 yilda shaharning tarixiy qismi UNESCO xalqaro tashkiloti tomonidan insoniyatning jahon tarixiy merosi shaharlari ro’yxatiga kiritilgan. 1997 yilda UNESCO homiyligida butun dunyo shaharning 2500 yilligini nishonladi. Buxoroning saqlanib qolgan me’moriy merosi – bu XXV asrlar davomida xalq me’morchiligining rivojlanishini tavsiflovchi turli davrlarga oid yodgorliklarning noyob kombinatsiyasidir. Tarixiy va turar-joy me’morchiligi yodgorliklarining umumiy soni bo’yicha va ularning soni 400 dan ortiq bo’lgani holda, Buxoro haqli ravishda Markaziy Osiyodagi eng katta ochiq osmon ostidagi muzey hisoblanadi. Muzey-shahar o’zining buzilmaydigan go’zalligini himoya qilish va rivojlantirishga mo’ljallangan davlat me’moriy-badiiy muzey-qo’riqxonasi maqomiga ega bo’ldi.
Buxoro o’tmishi muhim tarixiy voqealarga boy edi, shahar bir necha bor dushmanlarning hujumiga dosh berib, qonli janglar va ozodlik harakatlari markaziga aylandi. Bosib olindi va yo’q qilindi, ammo ag’darilmadi, keyin u qayta tiklandi va yuksaltirildi.
Arxeologik tadqiqotlar, shuningdek qadimiy tangalar topilmalari shuni ko’rsatadiki, Buxoro O’rta Osiyodagi eng yirik shahar sivilizatsiyasi markazi bo’lib, u yangi davrdan ancha oldin jahon madaniyati rivojiga munosib hissa qo’shgan.
Miloddan avvalgi V-IV ming yilliklarda Zarafshon daryosining quyi qismida ovchi va baliqchi qabilalari yashagan. Miloddan avvalgi II ming yillikda Zarafshon daryosining quyi oqimi va Mahandaryo daryosi vodiysi, madaniyati Zamonbobo madaniyati deb nomlangan qabilalar tomonidan egallab olingan. Qabilalar chorvachilik va dehqonchilik bilan shug’ullangan.
Zamonbobo madaniyati O’rta Osiyo janubidagi o’troq dehqonchilik madaniyati ta’siri ostida mahalliy neolit madaniyati asosida rivojlandi. Ushbu madaniyatning eng muhim yodgorligi Zamonbobo (Buxoro viloyatining Qorako’l tumani) qabristoni va aholi punktlari.
Buxoroda proto-davlat birlashish shakllari Ahmoniylarga qadar bo’lgan davrda, miloddan avvalgi 1-ming yillikda va bir oz keyinroq, miloddan avvalgi 7-6-asrlarda tarixiy va madaniy mintaqa – So’g’diyona, (Buxoro – G’arbiy So’g’d) bo’lib o’tdi.
Sug’dning inson tomonidan rivojlanishi yuqori paleolit davriga (miloddan avvalgi 40-12 ming) tegishli. Miloddan avvalgi VI-V asrlarda, boshqa tarixiy va madaniy mintaqalar qatori, So’g’diyona ham Videvataning (“Avesta”) geografik ro’yxatida, Ahmoniylar shohlarining yozuvlarida (Behistun) qayd etilgan.
So’g’d qadimiy tarixiy va madaniy mintaqadir. “So’g’d” toponimining etimologiyasi noma’lum bo’lib qolmoqda. Ilm-fanda bu “yonish”, “porlash”, “yoritish” degan ma’noni anglatadi degan fikr aniqlandi. Boshqa tushuntirishlar mavjud: “Xudoning zavqi”, “unumdor erlar mamlakati”.
G’arbiy So’g’d hududida – miloddan avvalgi IV asr Varaxsha (Jondor viloyati), Poykend miloddan avvalgi IV asr (Qorako’l viloyati), Romish (Romitan viloyati), Ark (miloddan avvalgi IV asr, Buxoro shahri) hududida taniqli moddiy va badiiy madaniyat yodgorliklari topilgan va o’rganilgan.
“Buxoro vohasi”, – deb yozgan mashhur arxeolog V.A.Shishkin, Misrni “Nil sovg’asi” deb atagan qadimgi odamlar bilan bir xil huquq bilan “Zarafshonning sovg’asi” deb atash mumkin. Ammo Zarafshon, Nil, Hind yoki Sariq daryo singari, faqat o’z mehnati bilan erni urug’lantirgan odam uchun zarur tabiiy sharoitlarni yaratib berdi “.
Turli vaqtlarda bu shahar boshqacha nomlangan: Buho, Buxa, Buxaer, Buxala, Fifo, Puxala, Numijkat va Fohira. Taniqli tarixchi Muhammad Narshaxiy (900-960) “Buxoro tarixi” kitobida arab sayohatchilari Buxoroni “Madinat us-so’fiy”, ya’ni “Mis shahar”, shuningdek, “Madinat ut-tuzur” deb nomlaganligini yozadi. “,” Savdo shahri “degan ma’noni anglatadi.
Qadimgi davlatchilikning shakllanishi va rivojlanishi
Tarixiy va madaniy mintaqaning shakllanishi – So’g’diyona miloddan avvalgi 1-ming yillik boshlariga to’g’ri keladi. Miloddan avvalgi 539 yil Ushbu davrda siyosiy hokimiyat iyerarxiyasining rivojlangan tizimiga ega bo’lgan davlatning dastlabki shakllari ko’rinadi.
Qadimgi davrlarda Buxoro hududi turli xil davlatlar tarkibiga kirgan: Ahamoniylar Eroni, Buyuk Iskandar davlati, Salavkiylar davlati, Yunon-Baqtriya podsholigi, Kushonlar imperiyasi, Eftalitlar davlati, Turk Hoqonligi, Arab Xalifaligi, Somoniylar davlati, Qoraxoniylar davlati, Chingiz Xon imperiyasi, Temuriylar imperiyasi va Shayboniylar davlati. Shu vaqtdan boshlab Buxoro XX asrning 20-yillariga qadar xonlikning doimiy poytaxtiga aylandi.
Keyinchalik rivoyatlarda aytilishicha, qadimgi davrlarda Buxoro ko’llar va botqoqlar bilan qoplangan qumli pasttekislik bo’lgan. Bu erga Turkistondan ko’plab ovchilar va baliqchilar kelishdi, aholi punktlari paydo bo’ldi. Ko’chmanchilar o’z oralaridan Paykendda yashagan Abrui ismli shahzodani tanladilar. Vaqt o’tishi bilan u zolimga aylandi va aholi qo’shni boshliqdan yordam so’rab murojaat qilishdi. Turklar hukmdori Karachurinning o’g’li Sherikishvar Buxoro aholisini Abruydan ozod qildi va u o’zi ham qizil laginalar bilan qopga solingan, u o’limidan tishlagan. Sherikishvar Abruyadan qochib qutulgan barcha aholini chaqirib oldi va ular aslzodalar “Xudat” klanini tuzdilar.
Bundan tashqari, Buxoro hukmdori Bidun Afrosiyob tomonidan qurilgan saroyni yangilash bilan mashhur bo’lib, boshqa manbalarga ko’ra – Siyavush o’z ismini temir taxtada o’yib, saroy darvozalariga mixlab qo’yishni buyurgan.
Afsonalar, xalq ertaklari orqali bizgacha juda qiziqarli ma’lumotlar yetib kelgan. Shunday qilib, saroy, hozirgi Ark, Bidunni tiklash paytida ko’p marta o’z-o’zidan vayron qilingan. Keyin donolarning kengashi tuzildi, uning maslahati bilan ettita yulduz rejasiga taqlid qilib ettita tosh ustun ustiga qal’a o’rnatildi. Bunday ko’makni olgan saroy bugungi kungacha davom etmoqda.