Qo'qon
Farg’ona vodiysining g’arbiy qismida joylashgan Qo’qon shahri O’zbekistonning qadimiy shaharlaridan biridir. Xukand, Xovokand (shaharning eski nomlari) shahri to’g’risida birinchi yozma dalillar X asr yilnomalarida uchraydi. Shahar Buyuk Ipak yo’lidagi savdo markazi sifatida katta ahamiyatga ega edi va XIII asrda, O’rta Osiyo shaharlarining aksariyati singari, mo’g’ullar tomonidan vayron qilingan.
Ammo shaharga shuhrati 18-asrda, u eng boy va eng rivojlangan Qo’qon xonligining poytaxtiga aylangandan keyin keladi. XVIII asrning birinchi yarmida, hozirgi shahardan (o’sha paytda Buxoro amirligi hududi) uncha uzoq bo’lmagan joyda, Qo’qon xonlari sulolasining ajdodi Eski Qo’rg’on qal’asini yotqizgan (1732), undan yangi nom boshlangan. Tez orada eski nomni oldi, endi u “Xuk-qand” – “Yovvoyi cho’chqa shahri” kabi yangradi. Dastlab u Buxoro amirligidan ajratilgan kichik, egalik edi, lekin asta-sekin hududiy jihatdan kengayib bordi.
Xonlik o’z kuchiga XIX asrning birinchi yarmida, uning hududiga zamonaviy O’zbekistonning aksar qismi, janubiy Qozog’istonning bir qismi, Qirg’iziston, Tojikiston va Xitoy kirganida erishdi. Qo’qon xonligi tarkibiga Toshkent va Chimkent ham kirgan. Bu katta, qudratli davlat – istiqbolli savdo va diniy markaz edi. Birgina Qo’qonda 300 dan ortiq masjid va o’nlab madrasalar bo’lgan.
O’zining faoliyati davomida Qo’qon xonligi 29 ta hukmdorning o’rnini egalladi, ulardan eng mashhurlari shafqatsizligi va ochko’zligi bilan mashhur bo’lgan oxirgi xon – Xudoyarxon edi. Uning hukmronligi davrida u to’rt marta taxtidan mahrum bo’lib, uni qayta egallab oldi.
Uning davrida shaharni obod qilish uchun katta ishlar olib borildi: guzarlar, masjidlar, madrasalar qurildi. XIX asrning ikkinchi yarmida Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklari o’rtasida hokimiyat uchun kurash boshlandi. Bundan foydalangan Rossiya O’rta Osiyoga qarshi agressiv kampaniyani boshladi. 1868 yilda, shartnoma asosida Qo’qon xoni Rossiya imperiyasining vassaliga bo’lgan huquqlariga tenglashtirildi. Bu deyarli 170 yil davomida mavjud bo’lgan Qo’qon xonligi tarixining oxiri edi.
Qo’qon Rossiyaga qo’shilgandan so’ng xon saroyi qal’aga aylantirildi va shahar mahallalari orqali avtomagistrallar o’tkazildi, ular bo’ylab Evropa me’morchiligi binolari joylashgan. Shahar tezda Turkistonda kapitalistik faoliyatning yirik markaziga aylanib, banklar soni bo’yicha hatto Toshkentdan ham ustun keldi.
Zamonaviy Qo’qonda 18-19 asrlardagi xonlar davridagi barcha me’moriy yodgorliklar mukammal saqlanib qolgan.