Xiva - Xeyvak qudug'i
Xiva Markaziy Osiyoda joylashgan eng qadimiy shaharlardan biridir. Tarixchilarning ta’kidlashicha, bu haqda birinchi eslatma miloddan avvalgi V asrda sodir bo’lgan. Biroq, olimlar ushbu shahar nomining etimologiyasi to’g’risida bir xil fikrda emaslar. Shaharda faol tarqatilgan afsonalardan biri Xiva shahriga Nuh Alayhissalomning o’g’li – Som asos solganligi haqida xabar qiladi. Bibliyada xabar qilingan yer yuzini suv bosishi tugagandan keyin Som uzoq vaqt cho’lda yurib, dam olishga yotishga qaror qilganiga ishonishadi. Tushida u uch yuzga yaqin ko’p rangli mash’alalarni ko’radi. Ushbu tush, Somga ko’ra, unga alomat sifatida yuborilgan. Bu joyda u tushida unga bashorat qilingan kema shaklida qilingan shaharni barpo etdi. Keyin hozirgi Xiva shahri markazida Som Xeyvak qudug’i chuqurini qazdi va ushbu quduq shaharga nom berdi.
Boshqa bir nazariyani qo’llab-quvvatlovchilar aynan shu erda Ipak yo’li o’tgan deb hisoblashadi. Tarixiy hamjamiyatning ba’zi vakillari kelajakdagi Xiva joylashgan joyda turli mamlakatlardan kelgan boy savdogarlar dam olish va ovqatlanish uchun to’xtashdi. Uzoq yo’ldan charchagan sayohatchilar mahalliy buloqdagi salqin suv bilan tetiklashib, “Hey voh!” (“Oh, qanday ajoyib”) deyishdi. Ushbu quvonchli nido xaritada (Xeyvak) ushbu nomni berdi, keyinchalik u butun shaharning nomiga aylandi, cheksiz cho’l o’rtasida tarqaldi.
Xiva shahrining aholisi Xeyvak qudug’i yaxshi holatda saqlanishi uchun faollik ko’rsatib kelishdi. Ichan-Qala devorining shimoli-g’arbiy qismida joylashgan. Bugungi kunda ushbu quduq hududida ko’plab arxeologik tadqiqotlar olib borilmoqda, bu gumbaz strukturasining alohida elementlarini va quduqning asl holatini topishga imkon berdi.