Toshkent - Qaldirgʻochbiy maqbarasi
Toshkent shahridagi Qaldirgʻochbiy maqbarasi (yoki To’labiy maqbarasi) O’zbekistonning eng mashhur diqqatga sazovor joylaridan biridir. Maqbara binosi konus shaklidagi gumbazga ega bo’lib, u O’zbekistondagi tarixiy inshootlarga xos emas.
Ushbu binoning qurilish davri XV asrning boshlariga to’g’ri keladi. Ushbu tarixiy maqbarani, ayniqsa, O’zbekiston poytaxti, uning chekkalari va janubiy Qozog’iston hududida yashovchi qozoqlar hurmat qilishadi. Afsonalarga ko’ra, bino Qozog’iston rahbari To’labiy nomi bilan atalgan. U 18-asrning birinchi yarmida Oqsoqollar Ordasini boshqargan va xalq orasida “Muqaddas Qaldirg’och” degan ma’noni anglatuvchi “Qaldirg’och” laqabini olgan, shu sababli Toshkentdagi ushbu binoning ikkinchi nomi “Qaldirg’ochbiy maqbarasi” dir. Afsonalarga ko’ra, ushbu hududlarni bosib olish paytida, barcha mahalliy aholi uylarini tark etganda, bu erda yashagan taniqli qozoq To’labiy hech qayerga ketmagan. Askarlar unga nima uchun u boshqalar bilan qochib ketmaganligi to’g’risida qonuniy savol berganda, u qaldirg’och uyining ayvon ostiga uya qurdi va u uni o’limga mahkum etolmadi, deb javob berdi. Bosqinchilar uning jasoratidan juda hayratda qolishdi va To’labiy va uning oilasini tirik qoldirishdi.
20-asrning birinchi yarmida odamlar orasida musulmon diniga mansub odam To’labiy maqbarasida dafn etilganligi, an’anaviy marosimlarni buzmaganligi va ko’pchilikning fikriga ko’ra u Islomning haqiqiy izdoshi emasligi to’g’risida shubhalar paydo bo’ldi. Ushbu mish-mishlarni tekshirish uchun Qo’qon shahar hokimi qorovul Eshon Quli-Dat madrasasi (Shayxontohur qabristonida joylashgan) bilan maslahatlashgandan so’ng, tunda maqbaraga kirdi. Shunday qilib, 12 yoshli bolakay ushlagan miltillovchi shamlar ostida, ular sag’anadan birini ochishga muvaffaq bo’lishdi. Keyin yostiq ostidan yarim qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan xanjar topildi. Musulmon an’analariga ko’ra, bu qabul qilinishi mumkin emas. Topilgan buyumni topilgan joyda qoldirishga qaror qilindi va barcha ishtirokchilarga nima bo’lganligi haqida gapirish qat’iyan man qilindi.
Bir necha o’n yillar o’tgach, ta’mirlash ishlari paytida, allaqachon “keksa odamga aylangan “Sag’ana”ning ochilishida qatnashgan bola, qimmatbaho toshlar bilan xanjar topmoqchi edi, lekin uni o’sha joyda topolmadi. O’limidan sal oldin u bu haqda o’g’liga aytgan. Shunday qilib, sir oshkor qilindi.
Ayni paytda maqbarada kim dafn etilganligi aniq ma’lum emas. Ammo bino arxitekturaning tarixiy yodgorligi sifatida tan olingan va shahar tomonidan ehtiyotkorlik bilan qo’riqlanmoqda.
Toshkent shahridagi Qaldirgʻochbiy maqbarasi piramidaga o’xshash g’ayrioddiy va ajoyib gumbaz bilan muntazam to’rtburchaklar shaklga ega. Tadqiqotchilar gumbazlarning bu shakli mahalliy dasht ko’chmanchilarining tuzilmalariga xosdir, chunki bu ularga o’zlarining Tyan-Shan va Olatov tog’ cho’qqilarini eslatadi. Maqbara mavjud bo’lgan davrda uning gumbazi katta zarar ko’rgan. U faqat XX asrning yetmishinchi yillarida tiklangan.
Maqbara zali xoch shaklidagi shaklga ega va to’rtta uyadan iborat bo’lib, uning burchaklarida g’isht va hujshrdan (talabalar uchun maxsus xonalar) qadimgi dumaloq zinapoyalar joylashgan. Kvadrat shaklga ega bo’lgan kripto o’zi asosiy zalning ustida joylashgan.
Asosiy binoning poydevori qariyb bir yarim metr chuqurlikda qo’yilgan va maxsus yog’och qo’rg’onlardan tashkil topgan, shu tufayli maqbara devorlari bugungi kungacha buzilmagan va buzilmagan holda saqlanib kelinmoqda. Binoning jabhasi deyarli ochilmagan, faqat gumbaz poydevori yaqinida XV asr ganch stalaktitlari saqlanib qolgan. Binoning dekorini, hududning va unga tutash hovlining dekorativ dizaynini saqlab qolish mumkin emas edi.