Samarqand - Registon ansambli

Asrlar davomida Registon ansambli joylashgan maydon Samarqand shahrining markazi bo’lgan. Registon so’zi “qumli joy” degan ma’noni anglatadi. Maydonda birinchi madrasani qurishdan oldin u yerda bir necha asrlar ilgari daryo oqardi. Yillar o’tdi, daryo quridi va u yerda ko’p miqdordagi qum qoldirildi, bu birinchi madrasa XV asr boshlarida qurilgan va Registon maydoni deb nomlangan. Madrasa birinchi marta barpo etilgach, unda barcha bayramlar, paradlar, tantanalar va yakshanba bozorlari bo’lib o’tgan. Ansambl uchta madrasadan iborat: Ulug’bek madrasasi (15-asr), Sher-Dor madrasasi (17-asr) va Tilla-Qori madrasasi (oltin bilan qoplangan; 17-asr). Madrasa – musulmonlarning oliy o’quv yurtidir. Madrasada o’qish 10,12,20-yil davom etgan. Talabalarning barchasi uchun asosiy intizom Qur’onni o’rganish edi. Qolgan fanlar majburiy emas edi va talabalar tomonidan tanlanishi mumkin edi.

Ulug’bek madrasasi Ulug’bekning buyrug’i va rahbarligi bilan qurilgan. Ushbu madrasaning qurilishi 1417 yildan 1420 yilgacha bor-yo’g’i uch yil davom etdi. Madrasa qurilganda Ulug’bek vafotigacha matematikadan va astronomiyadan ma’ruzalar o’qidi.

Oradan ikkiyuz yil o’tgach, Samarqandhukmdori Yalangtush Bahodir madrasaning nusxasini qurishni buyuradi va uning yonida ikkinchi madrasa, Sher-Dor madrasasi qurildi. Bu ikki madrasalar orasidagi farq shundaki, Sher Dor madrasasida ikkita qishki o’quv zali barpo qilingan, ammo asosiy tuzilish Ulug’bek madrasasidagi kabi edi.

Bir necha yil o’tgach, o’sha Samarqand hukmdori uchinchi madrasa, Tilla-Qori madrasasini qurishni buyurdi. Uning tashqi ko’rinishi boshqa ikki madrasa bilan bir xil, ammo ichkariga kirganingizda bir qavatli binoni ko’rasiz. Arxitektura ansamblini yaratish uchun arxitektura tashqi tomondan ikki qavat qurilgan, faqat ichkarida bitta. Madrasa har doim bitta loyiha bilan qurilgan – to’rt burchakli hovli va butun perimetr bo’ylab to’rtta ayvon va hujralar bo’lgan. Asosiy kirish har doim panjara bilan yopilgan kirish uchun ikkita boshqa kirishlar ishlatilgan. Hujralarning eshiklar doimo pastqam qilib qurilgan, chunki “Islom” bu “itoat qilish” degan ma’noni anglatadi, shuning uchun hujraga kirgan yoki undan chiqqan har bir kishi doimo egilib salom berishi va barchaga salomatlik tilashi kerak edi.

Tilla-Qori madrasasi aslida madrasa kabi qurilgan, ammo asosan masjid sifatida ishlatilgan; shunchaki minoralarga qarab, Tilla-Qori-da odamlarni ibodat qilishga chaqirish uchun past minoralar mavjud bo’lgan.

17-asrda Tilla-Qori masjid va Madrasasi Samarqanddagi eng katta masjid hisoblangan. XIX asrga qadar madrasa va madrasa-masjid maqsadli ravishda ishlatilgan va faqat XX asr boshlaridan hozirgi kungacha ular me’moriy yodgorlik sifatida xizmat qilishadi.

Shuningdek, madrasaning g’arbiy tomonida, Xanaqoh va Registon ansamblidagi karvonsaroyda hammom qurilgan. “Hammomi Mirzoyi” ni nafaqat Samarqandda, balki Sharqda ham mukammal qurgan va boshqa hammomlardan (hammomdan) mutlaqo farq qilar edi. Ushbu bino haqida “Boburnoma” da quyidagi ma’lumotlar mavjud: “Mirzo Ulug’bek ushbu madrasa va Xanaqohda mo’tadil hammom qurdi. Bu taniqli Mirzoi hammom edi. Bunday hammom nafaqat Xurosonda, balki Samarqandda ham mavjud». Mirzo Ulug’bek davrida Registon ansambli Samarqand shahrining asosiy ijtimoiy markazi bo’lgan. Bu yerda yig’ilishlar tashkil qilindi, farmonlar e’lon qilindi, “Iyd al-Fitr va Iyd al-Adha” bayramlari bu yerda o’tkazildi.